Abstract:
پیش از اسلام، مراکز آموزشی در مجاور کاخها، مراکز حکومتی یا آتشکدهها و نقاطی دور از مراکز تجاری قرار داشت، اما در دوران اسلامی، امکان تحصیلات عالی کمابیش برای همة گروههای مردم فراهم شد و مراکز آموزشی در سطح شهر یا در کنار بازار شکل گرفت. هدف از این پژوهش رسیدن به مدلی دربارة معیارهای جانمایی و مکانیابی مدارس در دورة اسلامی است که با بررسی محل استقرار مدارس علمیه در شهرهای قزوین و اصفهان صورت گرفته است. پرسش پژوهش این است که بهطور معمول مدرسههای علمیه در چه نقاط و محورهایی ساخته میشدند؟ در این پژوهش از روش تاریخی و توصیفی-تحلیلی استفاده شده است. مبانی نظری پژوهش بر این دیدگاه استوار است که از یکسو بهسبب ارتباط کارکردی و آیینی مدارس با مساجد، بهویژه مسجد جامع و از سوی دیگر بهدلیل رعایت محرمیت محلههای مسکونی و دوری فضاهای عمومی و مردانه از آنها، بیشتر مدرسههای علمیه در کنار بازار و گذرهای عمومی شکل میگرفتند. نتایج پژوهش نشان میدهد بیشتر مدارس در شهرهای بزرگ، در امتداد راستة بازار شکل میگرفتند و این امر در اصفهان مشهود است، اما از آنجا که عدهای در زمین یا محل مورد نظر مدرسهای میساختند، شماری از این مدارس در محلههای مسکونی ساخته میشد. مدارس دورة قاجار در قزوین نیز بیشتر در داخل محلههای مسکونی شکل گرفته است.
Machine summary:
مبانینظری مدارس علمیه همواره یکی از عناصر مهم شکل گیری هسته های تاریخی شهر بوده که ارتباط آن ها بـا عناصـر کالبـدی- فضایی شهرهای دورة اسلامی قابل تأمل است .
در نتیجه در کنار بازار جدید شهر که پیشینۀ آن به صفوی میرسد و در دوره قاجار گسترش مییابد، مدارس متعددی ساخته نشد؛ چون دورة پایتختی قزوین حدود نیم قرن بود و این زمان و به ویژه شرایط محیطی، امکـان گسـترش چشمگیر شهر را فراهم نکرد و در آن دوره مراکز و حوزه های علمیه متعدد و زیادی در شهر شکل نگرفت .
نکتۀ مهم این است که مدارس یکی از عناصر مهم در ساختار کالبدی فضایی شهرهای دورة اسلامی است که یا به صورت مستقیم با کارکردهای مهم دیگری مانند مسجد جامع یا بازار هستۀ اولیه شهر را تشکیل میداده یا به واسطۀ موقوفات اعیان و بزرگان شهر در داخل محله ها شکل میگرفته است .
شرایط تاریخی- اجتماعی نیز به گونه ای بود که تعلیم و تربیت عدة فراوانی طلبۀ علوم دینی ضرورت داشت ؛ از این رو شمار زیادی مدرسه علمیۀ ساخته شد که به سبب کارکرد نزدیک آن با مسجد جامع در کنار یا نزدیکی آن قرار گرفت .
از سوی دیگر به نظر میرسد حکومت و رجال دورة قاجار در مقایسه با دوره صفویه ، آرمان های مذهبی متفاوتی داشتند و در نتیجه شماری مسجد- مدرسه در تهران و در شهرهای دیگر از جمله قزوین ساخته شد که بسیاری از آن ها در کنار راه های اصلی محله های مسکونی قرار داشت .