Abstract:
علم قرائات از جمله علوم قرآنی است که غنیترین میراث قرائی ـ فرهنگی را در چند سده نخست هجری به خود اختصاص داده است و با رجوع به کتب فهارس میتوان شاهد صدها اثر با این موضوع بود که در آن دوره به نگارش درآمده است. «توجیه قرائات» به عنوان فصلی مهم از این علم در گامهای آغازین در لابهلای دیگر آثار قرائی نمود یافت و در اواخر قرن دوم هجری رو به استقلال نهاد. در کنار قرائات مشهوری که محل بحث و بررسی عالمان اسلامی بود، «توجیه قرائات شاذ» نیز به عنوان حوزهای نوین در قرن چهارم پدیدار گشته و آثاری در این زمینه نگاشته شد. المحتسب فی تبیین وجوه شواذّ القراءات و الایضاح عنها اثر ابن جنّی از آغازین و مهمترین نمونههای توجیه قرائات شاذ قرآنی است که در جستار پیش رو مورد مطالعه قرار گرفته است. نگارندگان با استقراء انواع توجیهات ارائهشده برای قرائات شاذ در این اثر، به گونهشناسی این توجیهات پرداختهاند. موارد بررسیشده عبارتاند از: توجیه بر اساس «قرائات سبعه»، «دیگر قرائات قرآنی»، «احادیث رسول اکرم(ص)»، «شعر»، «لهجههای قبایل عرب»، «امثال»، «قیاس» و «سیاق آیات».
Machine summary:
در گامهای بعد، مباحث مرتبط اعم از قرائات شاذ و تنوع توجیهاتش را در کتبی با عناوین مختلف میتوان پیجویی کرد؛ برای نمونه میتوان به آثار ذیل همراه با مصادیق آن اشاره داشت: الف) کتب معانی القرآن همچون: معانی القرآن فراء، معانی القرآن و اعرابه زجاج، معانی القراءات ازهری؛ ب) اعراب القرآن همچون: اعراب القرآن الکریم ابوجعفر النحاس، مشکل اعراب القرآن مکی بن ابیطالب القیسی، املاء ما من به الرحمن ابوالبقاء عکبری؛ ج) القرائات همچون: مختصر شواذ القرآن ابن خالویه، المحتسب فی تبیین وجوه شواذ القراءات و الایضاح عنها، ابن جنی، اتحاف فضلاء البشر دمیاطی، القراءات الشاذه عبدالفتاح القاضی، الاقناع فی القراءات الشاذه ابوعلی الاهوازی؛ د) تفسیر همچون: جامع البیان عن تأویل القرآن طبری، الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل زمخشری، الجامع لاحکام القرآن قرطبی، البحر المحیط ابوحیان اندلسی؛ ه ) نحو همچون: الکتاب سیبویه، الکافیه ابن حاجب و شرح الکافیه ابن مالک، المقتضب فی لهجات العرب ابوالعباس مبرد، ارتشاف الضرب من لسان العرب ابوحیان اندلسی، الانصاف فی مسائل الخلاف ابوالبرکات الانباری، مغنی اللبیب ابن هشام؛ و) معاجم همچون: تهذیب اللغه ازهری، لسان العرب ابن منظور (مسئول، 1429: 167).
ایمان و اعتقاد عمیق ابن جنی به قوت برخی از قرائات شاذ و ارتباطات حداکثری آنها به دلیل شباهتهایی که با قرائات مشهور دارند، تا جایی است که حتی از آنها به عنوان استشهادی برای مباحث لغوی در کتاب الخصائص بهره میبرد (همو، 1913: 1/321؛ 2/492؛ 3/318) و از سویی دیگر در المحتسب میتوان به نمونههایی برخورد که او تضعیف دیگر قراء نسبت به برخی از قرائات شاذ را به صورت مستند رد کرده است (همان: 1/210ـ211).
در بعضی موارد نیز ابن جنی از قرائات مشهور جهت استدلال معنایی، بدون توجه به وجه نحوی آن در رابطه با توجیه یک قرائت استفاده میکند و البته این شیوه برمیگردد به اعتقاد او به تلاقی معانی قرائات مختلف در آنچه به عنوان تنزیل از آن اراده میشود (همان: 1/169 و 360؛ 2/211 و 60).