Abstract:
از آغاز شعر فارسی جوهره اعتراض و تعهد اجتماعی در آثار شاعران دیده میشود. اعتراض، مقولهای از ادبیات است که طی آن روشن فکر به منظور بیان مشکلات جامعه و روشنگری و آگاهی بخشی، نارضایتی خود را از وضع موجود ابراز میدارد از آن جمله شاعران متعهد، به واسطة رسالت و مسؤولیتی که بر دوش خود احساس میکنند، به فراخور شرایط، نسبت به ناهنجاریهای گوناگونی که به ویژه در ساختار اجتماعی و سیاسی میبینند بیتفاوت نمینشینند و واکنش نشان میدهند.
عطّار منتقد معترضی است که نه تنها کمترین لغزش مردم، حاکمان، پیشوایان و امامان جامعه از نظر تیزبینش پنهان نمیماند، بلکه گاه حتّی نظام آفرینش را نظام احسن نمیبیند و بر آن از زبان عقلای مجانین خرده میگیرد.
اعتراض درصد قابل توجهی از حکایتهای مثنویهای عطار را به خود اختصاص داده است و در فرهنگ اسلامی پیشنهای بسیار دارد و هر یک از اندیشمدان دنیای اسلام اعتراض خود را به گونهای خاص و از دیدگاه و منظری ویژه بیان کردهاند. میتوان گفت بارزترین بعد شخصیت مجانین در آثار عطّار این است که آنان در واقع زبان اعتراض و انتقاد اجتماعی جامعه عصر بلا زده قرن هفتم و هشتم هستند.
در این نوشتار، کوشش میشود تا با روش توصیفی تحلیلی زمینهها و عوامل اجتماعی مؤثر در شکلگیری شخصیت عقلای مجانین در عصر عطار و ارتباط آن با مکتب اعتراض مشخص شود و مهم ترین ویژگی شخصیت عقلای مجانین عصر عطار یعنی «معترض و منتقد اجتماعی» بودن، در برخی از حکایتهای وی به عنوان نمونه مورد بررسی قرار گیرد.
Machine summary:
عطار نیشابوري این شهامت رانه تنها در مردم عصر خود بلکه در وجود خویش هم نمیبیند و تنها یک نفر است که میتواند بیترس و واهمه بر زمان و زمین بتازد و آن هم کسی نیست جز عاقل مجنون که حتی نظام هستی و کائنات را هم مورد انتقاد و سرزنش قرار میدهد و گستاخ و بیباك بر همه خرده میگیرد.
ذهن و اندیشه ایرانی دست به آفرینش میزند و قهرمانی به نام عاقل دیوانه نما خلق میکند که «براي جامعهای که نیاز به تثبیت هویت ملی خویش دارد لازم به نظر میآید» (یونگ، 1352: 168) پس میتوان گفت بدون شک وجود عقلاي مجانین، در آثار عطار مولود جامعه نابهنجار ایران آن زمان است شاعر توانا و بزرگی چون عطار که روحیه ظلم ستیزش به وي اجازه نمیدهد چشم بر روي واقعیتهاي موجود در جامعه ببندد و بیتفاوت از کنار این همه بیعدالتی بگذرد و از دیگر سو شرایط موجود به وي اجازه نمیدهد آزادانه زبان به اعتراض گشاید بنابراین تصمیم میگیرد که حقایق مگو را از زبان دیوانه بگوید.
{مراجعه شود به فایل جدول الحاقی} نتيجهگيري: اصطلاح عقلاي مجانین یا عاقلان فرزانه که درصد قابل توجهی از حکایتهاي مثنويهاي عطار را به خود اختصاص داده است در فرهنگ اسلامی پیشنهای بسیار دارد و هر یک از اندیشمدان دنیاي اسلام آن را به گونههاي خاص و دیدگاه و منظري ویژه مورد تحلیل و بررسی قرار دادهاند.