Abstract:
ژئومورفولوگ ها معمولا بهعنوان یک اصل ضروری به تشریح گذشته و حال پرداخته و آینده فرایندها را پیشبینی میکنند تا ماهیت و سرعت تغییرات را درک نمایند. در دو طرف رودخانه زنجانرود دشتهای وسیعی گسترش دارند که پوشش سطحی آنها رسوبات آبرفتی دوران چهارم است شکل ظاهری منطقه بهگونهای است که سراب رودخانههای هردو قسمت به بلندترین ارتفاعات منطقه منتهی میشود؛ منتها در قسمتی از بخشهای جنوب غرب دشتهای زنجانرود در جبههی کوهستان چاله گرابن مانندی وجود دارد که آبهای قسمتی از دامنه شمالی ارتفاعات جنوبی زنجان را در موازات جبهه کوهستان به قزلاوزن انتقال میدهد. شکل ظاهری منطقه رفتار آشوبناک رودخانه را تداعی میکند بهطوریکه لند فرمهایی ایجاد کرده که شکل ظاهری آنها تسلط فرایندهای نئوتکتونیکی را مورد تائید قرار میدهد. در قسمت دیگری از حوضه لند فرمهای ایجادشده بیشباهت به آثار تراسهای دریاچهای قدیمی نیست. چنین لندفرمهایی هرچند در دید اول شاهدی بر فعالیتهای نئوتکتونیکی منطقه است بهطوریکه ستاری (1395) مبنای تشکیل لندفرم ها را نئوتکتونیک دانسته و با تحلیل شاخصهای مورفوتکتونیکی حوضه را ازنظر تکتونیکی فعال معرفی کرده است ولی لند فرمهای نهایی منتج از تکتونیک نیست هرچند امکان فعالیتهای تکتونیکی نیز با توجه به گسلهای موجود در منطقه زیاد است ولی عامل اصلی شکلگیری لندفرم ها تابعی از تغییرات مسیر رودخانه در طی کواترنری است تا فعالیتهای نئوتکتونیکی. چنین شرایطی باعث مطرحشدن رفتار آشوبناک رودخانه تلخه رود زنجان در طی کواترنری شد.
مواد و روش
برای بررسی این رفتار آشوبناک، ابتدا محدوده موردنظر از DEM 30 *30 منطقه مشخص گردید. برای شبیهسازی توپوگرافی گذشته بهوسیله نرمافزار Pixel to code خطوط منحنی میزانهایی که دارای تعادل هستند، رقومی شد و خطوط منحنی میزانهای نامتعادل در بخشهای مختلف، بر اساس ارتفاع خطوط متعادل بازسازی گردید. مسیرهای دارای پدیده‏ی انحراف و اسارت که رودخانهها در حال حاضر در آنها جاری هست، در جدول مشخصات طول و عرض جغرافیایی در نرمافزار Surfer حذف گردید و با مشخصات X, y, Z توپوگرافی بازسازی، خروجی آن را در نرمافزار Global mapper وارد شد و در آن محیط، رودخانهها حوضه بندی شده و میسر قبلی رودخانهها بازسازی شد. با زدن پروفیلهای طولی و عرضی در مسیر آبراههها و توپوگرافیهای فعلی و شبیهسازی گذشته، اختلاف ارتفاعات و میزان فرسایش به دست آمد. با مراجعه بر روی میدان و برداشتهای میدانی و تصحیح خطاهای کتابخانهای تفسیر و تحلیل نهایی انجام شد.
بحث و بررسی و نتایج
بررسیهای میدانی حاکی از آن است که شواهد اسارت یا انحراف را در نقشههای توپوگرافی به این شرح منعکسشدهاند: 1- تغییر مسیر با زاویه 90 درجه یا بیشتر در امتداد رودخانهها.2- وجود رسوبات آبرفتی درشتدانه در سراب رودخانهها؛ قسمت ابتدایی و میانی رود یعنی سرچشمه و میاناب، مسیر حمل رسوبات و قسمت پایانی یا همان پایاب و گاها در میاناب، محل برجای گذاری رسوبات هستند. 3- آبراهه یک حوضه باگذشت زمان تقریبا متقارن میشود یعنی ساحل سمت چپ و راست آن در طی زمان هماندازه و متقارن میگردد. امکان دارد تکتونیک سبب برهم خوردن چنین وضعیتی شود؛ اما زمانی که یکطرف رودخانه فاقد آبراهه قابلتوجه و مساحت ناچیز باشد همانند حوضه موردمطالعه عامل اصلی آن تغییر مسیر رودخانه بوده است. کوتاهتر بودن آبراههها در یکطرف رودخانه نسبت بهطرف دیگر حاکی از تغییر مسیر رودخانه است. 4- تفاوت ارتفاعی در سواحل حوضههای آبریز امر اجتنابناپذیری است؛ اما زمانی که تفاوت ارتفاع زیاد همراه با طول آبراههی کمتر و وجود رسوبات آبرفتی دیاژنز نشده در خط تقسیم آب باشد حاکی از تغییر مسیر رودخانه نسبت به مسیر قبلی است. 5- منحنیهای با پالسهای عمیق یا سینوسهای عمیق در بین و پاییندست منحنیهای صاف تا سینوسی ساده در لیتولوژی های همگن دلیلی بر تغییر تسلط فرسایش قهقرایی مسلط به منطقه براثر تغییر سطح اساس ناشی از تغییر مسیر رودخانه است.
با تغییر سطح اساس قزلاوزن، فرسایش قهقرایی بر رودخانهای با حوضه آبریز بسیار کوچک که در امتداد زنجان رود به قزلاوزن میریخته مسلط شده و توانسته بخشی از آبراهههای دامنههای شمالی ارتفاعات جنوبی زنجان رود را منحرف کرده و به سمت قزلاوزن هدایت نماید و رودخانه جدیدی به نام تلخه رود ایجاد کند. شواهد این رفتار آشوبناک یک مخروط افکنه 110 کیلومترمربعی و دشت سری با تیپ مخروط افکنه بههمپیوسته است که در حال حاضر هیچ حوضه آبریزی از بالادست بر آن تسلط ندارد. کوتاهتر بودن طول آبراههها در یکطرف رودخانه، تفاوت اختلاف ارتفاعی زیاد رودخانه از خط تقسیم آب در دو طرف، وجود رسوبات آبرفتی دیاژنز نشده در خط تقسیم آب، تغییر مسیر 90 درجه رودخانه، منحنی میزانهای با پالسهای عمیق در بین و پاییندست منحنی میزانهای صاف تا سینوسی ساده دلیلی بر تغییر مسیر رودخانه هستند.
Introduction
Geomorphology usually described as essential to the past, present and future prediction of nature's processes and estimate pace of environment changes. On both sides of Zanjan- Rud plains extended that covered with quaternaries alluvial sediments. The area appearance is a in a way that rivers on upstream of both sides should lead to higher elevation. But in parts of the southwest of Zanjan- Rud plains part front Mountain rivers water south of Zanjan parallel with the front part of the heights of the mountains leads to the Ghezel owzan. Rivers chaotic behavior resembles the appearance of the area so that Disneyland has created forms that look like they emphasized their dominance Neotectonic processes. Land forms created in another part of the basin are not similar to works of the old lake terraces. Although at first sight this Landforms evidence of the activities area so that SATARI Neotectonic (2017) is known which formed the basis of the Neotectonic landforms and introduced analyze the indexes of the terms tectonically active basins has morphotectonic but Land forms is not the tectonic. the result end Although the possibility of tectonic activity is also According to faults in the area but the main factor in the formation of landforms function of changes in the Quaternary river to Neotectonic activities. Such conditions cause chaotic behavior quotation was Zanjans Talkheh- Rud does apply during the Quaternary.
Materials & Methods
First this chaotic behavior Study, the area Intended was determined from DEM 30 * 30 areas. For the past topography simulation was Digital Contour lines the equilibrium by Pixel to code software, and in different parts without equilibrium of Contour elevation lines, reconstituted on the basis of equilibrium line elevation. The phenomenon Direction captured of deviation and the river is now flowing in them was removed, in Table specifications latitude and longitude in Surfer software and specification X, y, Z reconstruction topographic, entered its output in software Global mapper and the spatial possible Rebuilding for past River Basin rivers. With longitudinal and transverse profiles and topographies of waterways in the direction of the current and was obtained previous simulations differences in altitude are and the rate of erosion. Referring to the field work and correct errors of interpretation and analysis was performed.
Discussion of Results & Conclusions
Field studies indicate that evidence of deviation in bondage or topographic maps have been reflected as follows: 1- changes the direction at an angle of 90 degrees or greater along the rivers. 2- There are coarse-grained alluvial deposits in the river upstream, elementary and middle part is the source of the water, sediment and the final or the coastal route, sometimes in the midst of the water, and they are of record sediments. 3- A basin over time almost is stream symmetric .it means a left bank and right in time is equal and symmetrical. Tectonic may be due to disruption of such a situation; but when one side has no river stream a basin as a significant and insignificant area of study changed in the river. Stream Shorter towards the other side of the river indicate redirection of the river. 4-The heigh difference is inevitable in the coastal river basins; but when the difference in altitude along the channel length less and not diagenesis alluvial deposits in the river water sharing is indicative of a change to the track previous. 5-Contours with deep pulses or deep sinuses between a smooth contour and downstream to a simple sinus uniform lithology of a change of control over the area due to regressive erosion base level changes due to the redirection of the river.
With the changes of the base level of Ghezel owzan, retrogressive erosion dominant and shed on a river with very small area of basin along Zanjan- Rud to Ghezel owzan .and could be a part of divert northern slopes of the mountains south of Zanjan- Rud and lead to Gezel owzan. And create a new river that termed Talkhe Rud. A 110-square-kilometer alluvial fan testator chaotic behavior and alluvial plain series fans interlocking type which no upstream basin has any control on it. Shorter length of stream at one side of the river , the difference of high Elevation difference between river dividing line water on both sides existence of alluvial sediment not digenesis in Water dividing line, rivers 90 degrees direction change contours With deep pulses within and downstream of the smooth curve are simple sinus to a change of river courses.
Machine summary:
کوتاه تر بودن طول آبراهه ها در یک طرف رودخانه ، تفاوت اختلاف ارتفاع زیاد رودخانه از خط تقسیم آب در دو طرف ، وجود رسوبات آبرفتی دیاژنز نشده در خط تقسیم آب ، تغییر مسیر ٩٠ درجه رودخانه ، منحنیهای میزان با پالس های عمیق در بین و پایین دست منحنیهای میزان صاف تا سینوسی ساده ازجمله شواهد دیگر تغییر مسیر این رودخانه است .
(٢٠٠٩) Mokhtari با بررسی ویژگیهای ژئومورفولوژیکی و زمین شناسی حوضه آبریز باغلار نشان داد که چشم انداز فعلی این سیستم رودخانه ای، حاصل تغییراتی است که در دوره های اخیر زمین شناسی در منطقه به وقوع پیوسته است و وضعیت کنونی سیستم رودخانه ای نتیجه تعامل دو عامل انحراف و اسارت بوده است .
(٢٠١٠) Yamani and Kmrani Dalir تأثیر تغییرات سطح اساس را در ریخت شناسی بستر الگوی کانال رودخانه های محدوده دلتای سفیدرود بررسی نمودند، نتایج نشان داد که تغییرات کوتاه مدت ، تراز آب دریای خزر در بازه های نزدیک به مصب (حداکثر ٥ کیلومتر از ساحل ) را تحت تأثیر خود قرار داده است ، این اثرگذاری در خاور دلتای سفیدرود که خط تغییر شیب کوهستان به ساحل نزدیک تر و سطح جلگه پهن تر است ، نسبت به باختر و باختر شمال ، بیش تر است .
در سمت راست شکل (١٣) نمای سه بعدی یک آبراهه بسیار کوچکی دیده میشود که به سمت قزل اوزن جریان داشته اما با تغییرات سطح اساس قزل اوزن و تسلط فرسایش قهقرایی، موجب اسارت رودخانه هایی شده که عامل اصلی ایجاد مخروط هایافکنه منتهی به زنجان رود بوده اند.