Abstract:
در میان عروضدانان قدیم و جدید فارسی، هیچکس به اندازۀ ابوالحسن نجفی دغدغۀ طبقهبندی وزنهای شعر فارسی نداشته است. نجفی همچنین کوشیده است تا معیاری برای تشخیص وزن مطبوع از وزن نامطبوع بیابد. او وزنهای مطبوع را دو دسته میداند: وزنهای متفقالارکان (xx) و وزنهای متناوبالارکان (xy). نجفی برای دستۀ نخست کوشیده است رکنهای عروضی را سامان دهد که تکرار هرکدام از آنها به استخراج یک خانوادۀ وزنی منجر میشود. برای دستۀ دوم، یعنی وزنهای متناوبالارکان، دایرهای عروضی ارائه کرده است که از آن در خلاف جهت عقربههای ساعت، 8 خانوادۀ وزنی و در جهت عقربههای ساعت 8 خانوادۀ دیگر استخراج میشود، بهطوری که تمامی اوزانِ این 16 خانوادههای وزنی در ضمن وزنهای مطبوع قرار میگیرند. این دایرۀ عروضی که به نام «دایرۀ نجفی» نامگذاری شده، کار طبقهبندی وزنها را تسهیل کرده و نزدیک به 200 وزن شعری را در خود جای داده است. در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی، پس از بررسیِ تاریخیِ دایرههای عروضی در عربی و فارسی، به تبیین فواید دایرۀ نجفی در تنظیمِ رکنهای عروضی، شیوۀ رکنبندیِ وزنهای مستخرج از دایره و ساماندهی طبقهبندی وزنهای شعر فارسی پرداخته شده است.
Of all the old and modern prosodists of Persian poetry, no one has concerned himself with the classification of Persian poetry more than Abolhassan Najafi. He has also tried to provide criteria for distinguishing pleasant from unpleasant meters. He classifies the pleasant meters into two groups: muttafiq al-arkan or single-foot-type meters (i.e., each consisting of a repeated foot) that could be represented as XX and mutanawib al-arkan or alternate-foot meters (i.e., each consisting of two types of feet alternately repeated) that could be represented as XY. Najafi has classified the first group (XX) in a way that repeating any of the feet would result in a family of meters. For the second type (XY), Najafi has devised a circle with which we gain 8 families of meters when moving clockwise and 8 when anticlockwise, thus producing 16 pleasant meters. This prosodic circle, generally known as “Najafi’s circle,” has simplified the classification of meters and accounted for about 200 meters. This analytical-descriptive research presents a short history of prosodic circles in Arabic and Persian. It also explains the merits of Najafi’s circle in terms of delineating the prosodic feet, setting the feet within the meters based on the circle, and improving the classification of Persian poetic meters.
Machine summary:
دایرۀ نجفی، اهمیت و فواید آن در علم عروض فارسی تقدیم به روان پاک استاد ابوالحسن نجفی ، خلیل بن احمد فراهیدی عروض فارسی 1 علی اصغر قهرمانی مقبل دانشگاه شهید بهشتی تاریخ دریافت : ١٣٩٨/٠٥/٢٣ تاریخ پذیرش : ١٣٩٩/٠٢/٠٢ چکیده در میان عروض دانـان قـدیم و جدیـد فارسـی، هـیچ کـس بـه انـدازۀ ابوالحسـن نجفـی دغدغـۀ طبقه بندی وزن های شعر فارسی نداشته است .
برای دستۀ دوم ، یعنی وزن های متناوب الارکان ، دایره ای عروضی ارائه کرده است کـه از آن در خلاف جهت عقربه های ساعت ، ٨ خانوادۀ وزنی و در جهت عقربـه های سـاعت ٨ خـانوادۀ دیگر استخراج میشود، به طوری که تمامی اوزان این ١٦ خانواده های وزنـی در ضـمن وزن هـای مطبوع قرار میگیرند.
در این جستار با روش توصیفی- تحلیلی، پـس از بررسـی تـاریخی دایره هـای عروضـی در عربـی و فارسی، به تبیین فواید دایرۀ نجفی در تنظـیم رکن هـای عروضـی، شـیوۀ رکن بنـدی وزن هـای مستخرج از دایره و سامان دهی طبقه بندی وزن های شعر فارسی پرداخته شده است .
اگر برای وزن های متکی بر دایرۀ نجفی تقطیع چهاررکنی را بپذیریم ، برای ١٦ خانوادۀ وزنی مستخرج از دایره میتوان ١٠ رکن زیر معین کرد: «مفاعلن ، فاعلات ، مفاعیل ، مفتعلن ، فعلاتن ، مستفعل ، مستفعلن ، فاعلاتن ، مفاعل ، فعلات » هشت رکن نخست با رکن های نجفی برای وزن هـای متفق الارکـان مشـترک اسـت ، زیـرا از تکرار هریک از این رکن ها به تنهایی یک خانوادۀ وزنی به دست میآیـد، ولـی از تکـرار دو رکـن مفاعل و فعلات خانوادۀ وزنی به دست نمیآید، زیرا منجر به توالی سه هجای کوتاه میشـود کـه با اساس وزن شعر فارسی ناسازگار است ، ولی در وزن متناوب الارکان امکان حضور دارند.