Abstract:
فرایند تشکیل و توسعه شهرهای ایران در دوره اسلامی را میتوان با توجه به عوامل مختلفی مانند محیط طبیعی، دوران تاریخی و سیاسی، عوامل تجاری و بازرگانی، اوضاع فرهنگی و به ویژه عوامل مذهبی بررسی کرد. اما در این زمینه، محیط طبیعی با جغرافیایی و نیز عوامل مذهبی همواره مهمترین نقشها را ایفا کردهاند، به طوری که غالبا بر موقعیت و جهتگیری مسیرهای عمده تجاری نیز تاثیر گذاشتهاند. توسعه شهرهای این دوره به قدرت حکومتها نیز بستگی داشته و ظهور و توسعه و سقوط یک شهر با جریانات سیاسی و تاریخی در ارتباط کامل بوده است، بدین معنی که در یک دوره تاریخی معین با عدم امکان دستیابی به امکانات اقتصادی و فنی موثر مکان جغرافیایی شهر بیحرکت و نازا، در دوره تاریخی دیگر با بهرهگیری از دادههای اقتصادی و عملی و فنی وسیع، رشد شهر سریعتر و پویاتر بوده است. دشت کشف رود که شهر مقدس مشهد در آن واقع شده، با توجه به برخورداری از مجموعهای از عوامل مطلوب زیست محیطی از جمله منابع آبشیرین به صورت چشمه سارها و رودهای فصلی، هوای مساعد، خاک حاصلخیز، پوشش غنی گیاهی و مراتع سرسبز، موجبات جلب توجه و اقامت جمعیتهای انسانی و مهاجران را از کهنترین زمانها فراهم آورده است. به جز عوامل محیطی، عوامل مذهبی هم که وابسته به قرار گرفتن حرم مطهر رضوی در شهر مشهد است، نقش مهمی در رشد و توسعه این شهر داشته است. اما این عامل در دوره صفوی تقویت شد و بین عوامل سیاسی و تاریخی با عوامل محیطی و مذهبی نوعی تعامل مثبت به وجود آمد، به گونهای که پس از این تاریخ، شهر مشهد از اعتلا و رشد خاصی برخوردار و به یکی از شهرهای بزرگ و تاثیر گذار ایران تبدیل شد. سعی شده است تاثیر عوامل سیاسی و تاریخی مربوط به دوره صفوی به عنوان یکی از مهمترین عامل اعتلای تحول وتوسعه بررسی شود.
Machine summary:
مدارک و شواهد باستانشناسی نیز بر صحت این مطالب تأکید دارد؛ زیرا در نیمه قرن هشتم هجری، نام نوقان که بر روی سکههای ایلخانیان ضرب میشد، رفته رفته به مشهد تبدیل شده و از این تاریخ به بعد است که شهر مشهد همواره به عنوان بزرگترین شهر منطقه توس نامبردار است و به خصوص در دوره تاریخی صفویان، جایگاه مهمی در بین سایر شهرهای ایران پیدا کرده است.
تأثیر این سیاستها بر توسعه شهر مشهد به دو طریق صورت گرفت: یکی، تأثیر سیاستهای کلی یا کلان شاه عباس بود که به صورت عمومی در مورد توسعه همه شهرها از جمله شهر مشهد مؤثر واقع شد و از جمله این سیاستها ایجاد کاروانسراهای متعدد در سرتاسر کشور و گسترش هر چه بیشتر راههای ارتباطی میان شهرهای پرجمعیت بود، که این خود باعث توسعه بازرگانی شد؛ دیگر اینکه شاه عباس، شاهراهی میان شهرهای اصفهان، مشهد و هرات ایجاد کرد که نقش مهمی در توسعه تجارت و به تبع آن توسعه شهرهای مزبور داشت (کیانی، ۱۳۷۴: ۶۲۷).
ایجاد پایگاه بزرگ جمعیتی و نظامی برای حراست از مرزهای شرقی نزدیکی جغرافیایی شهر مشهد به مرزهای شمال شرقی ایران که همواره مورد تهدید و تعرض اقوام و حکومتهای واقع در آسیای مرکزی قرار داشت، یکی دیگر از مهمترین عوامل توسعه این شهر بوده است.