Abstract:
در حوزه مقاصد شریعت، بر اساس منابع فقه و اصول فقه، چه به شکل مباحث اصلی و یا مسایل فرعی و ارزش و اهمیت آن، گزارشهای فراوان ثبت و ضبط شده است. شارع در تبیین و تشریع احکام اسلامی، مصالح و مفاسد و اسرار و اهداف و منافع و مضرّات گوناگونی را بیان کرده و از صدر اسلام فقها و مفسّران به این مقاصد و فلسفه احکام، اهتمام ویژهای داشتهاند. در باب پیشینه تاریخی نیز پس از دورة فقهای مرجع قرن دوم و سوم از جمله چهار امام اهل سنت و جماعت، شاید بتوان به طور مستقل کهنترین آثار در زمینه مقاصد شریعت را از آن حکیم ترمذی (متولد 320 ق) صاحب کتاب علل الشریعه، و مقاصد الصلاة دانست. پس از وی فقهای زیادی ظهور کردند که در آثار و تالیفاتشان به مباحث مقاصد شریعت به طور ویژه پرداختند از جمله میتوان از این بزرگان یاد کرد: امام الحرمین (متوفی 478 ق)؛ امام محمد غزالی (متوفی 505 ق)؛ امام فخر الدین رازی (متوفی 606 ق)؛ سیف الدین آمدی (متوفی 631 ق)؛ ابن حاجب (متوفی 646 ق)؛ امام عزالدین بن عبد السلام (متوفی 660 ق) قرافی صنهاجی (متوفی684 ق)؛ امام قرطبی (متوفی 671 ق)؛ امام بیضاوی (متوفی 685 قمری)؛ امام ابن تیمیّه حرّانی (متوفی 728 ق) و ابن قیّم جوزیه (متوفی 751 ق).
در دوره تمدن اسلامی پس از این شخصیتهای نامبرده، سرآمدترین چهرة علمی در حوزه تالیف مقاصد شریعت، امام شاطبی ابراهیم بن موسی، فقیه و اصولی برجسته مالکی (متولد 720 – متوفی 790 ق) صاحب کتاب «الموافقات فی اصول الاحکام» بوده که با تالیف این کتاب تحولی عظیم در این دانش اصولی پدید آورد و دهها دانشمند و محقق دوره اسلامی از این کتاب تاثیر پذیرفته و حواشی و تعلیقات و تلخیصات فراوان بر کتاب شاطبی نگاشته شد. این اثر مهم شامل پنج بخش است: 1) مقدمه، 2) احکام، 3) مقاصد شریعت (مقاصد شرعیّه)، 4) ادلّه شرعیّه یا منابع استنباط 5) اجتهاد و تقلید و تعارض و ترجیح. بخش اصلی کتاب الموافقات، باب دوم: مقاصد شریعت است که شامل سه فصل اصلی: ضروریات، حاجیات و تحسینیّات میباشد.
در این جستار ضمن گزارش سیر تاریخی موضوع مقاصد شریعت به تفصیل به معرفی کتاب الموافقات پرداخته شده است.
Machine summary:
پس از وی فقهای زیادی ظهور کردند که در آثار و تألیفاتشان به مباحث مقاصد شریعت به طور ویژه پرداختند از جمله میتوان از این بزرگان یاد کرد: امام الحرمین (متوفی 478 ق)؛ امام محمد غزالی (متوفی 505 ق)؛ امام فخر الدین رازی (متوفی 606 ق)؛ سیف الدین آمدی (متوفی 631 ق)؛ ابن حاجب (متوفی 646 ق)؛ امام عزالدین بن عبد السلام (متوفی 660 ق) قرافی صنهاجی (متوفی684 ق)؛ امام قرطبی (متوفی 671 ق)؛ امام بیضاوی (متوفی 685 قمری)؛ امام ابن تیمیّه حرّانی (متوفی 728 ق) و ابن قیّم جوزیه (متوفی 751 ق).
در سنت نبوی و سیره خلفای راشدین نیز موضوع مقاصد شریعت در بیان و تبیین مباحث دینی و فقهی پیوسته مورد اهتمام رسول گرامی و خلفای راشده بوده و این سیره و سنت تا روزگار فقهاء و دانشمندان که آثار و تألیفاتی را در فقه و اصول فقه مدون کردند ادامه داشته است و در اصل از روزگار صحابه و تابعین و فقهای صاحب مکتب و مذهب فقهی، یکی از مهمترین محورهای شریعت، مصالح و منافع احکام و اسرار و مقاصد بوده است که در این جستار به نمونههایی از این آثار و تألیفات اشارت میشود و تلاش شده نمونههای برجسته این آثار معرفی و شناسانده شوند و تا روزگار شاطبی که یکی از مهمترین تألیفات را در حوزه مقاصد شریعت تدوین کردهاند، این آثار به اجمال شناسایی و مورد بررسی قرار گیرند.
کتاب احیاء علوم الدین شاید مفصلترین اثر در این زمینه قبل از تألیف کتاب شاطبی باشد که علاوه بر مباحث مقاصد به اسرار و فلسفه احکام شریعت اهتمام ویژه کرده و تمامی وجوه آن را شکافته و در تبیین صدور احکام تا آنجا که توانسته به استناد سنت نبوی و آثار صحابی داد سخن داده است.