رویکرد تطبیقی کیفیت محیط شهری با تاکید بر تصویر ذهنی شهروندان شهر تهران Journal Article

مقدمهامروزه به دلیل افزایش جمعیت، مهاجرت‌های بی‌رویه و توسعۀ افقی شهر و نیاز شدید شهروندان به افزایش ساخت‌‌و‌ساز واحدهای مسکونی، موجب بی‌توجهی به بعد کیفی مسکن شده است. مهم‌ترین مسئله‌ای که در مناطق مختلف شهر تهران دیده می‌شود، طوری که برخی مناطق محل سکونت طبقات بالای اجتماعی- اقتصادی و برخی دیگر محل سکونت قشر فقیر و کم‌درآمد شده است. هدف پژوهش ارزیابی زیست‌پذیری شهری با توجه به وضعیت متفاوت محلات، از دید شهروندان در شهر تهران است. در این راستا کیفیت زندگی و زیست‌پذیری شهری یکی از حوزه‌های مهم مطالعات شهری در کشورهای مختلف به شمار می‌رود که مولفه‌های چندگانۀ اجتماعی، محیطی و اقتصادی دارد. توجه به این شاخص‌ها در شهرها به دلیل نقش آن به عنوان ابزاری کارآمد در مدیریت و برنامه‌ریزی شهری و به طور کلی تعیین میزان قابل زیست بودن شهرها فزونی یافته است. محیط سکونت با کیفیت، پشتیبان انواع فعالیت‌های انسانی است. رشد سریع شهرنشینی در چند دهۀ اخیر موجب افول ارزش‌های این محیط‌ها در بافت‌های قدیمی درون شهرها شده است و این فضاها دیگر تامین‌کنندۀ نیازهای انسان و بستر مناسب برای فعالیت‌های او نیستند، برخی از نواحی شهری با چالش‌های مهمی در زمینه‌های تخریب فیزیکی و محیطی، محرومیت اجتماعی، ناامنی، بیکاری، نابرابری اقتصادی، کمبود مسکن و ترافیک روبه‌رو هستند که این مشکلات کیفیت زندگی شهری را به‌شدت کاهش می‌دهد. با این‌وجود سیاست‌گذاران و برنامه‌ریزان در سطوح بین‌المللی و ملی بر قابلیت شهرها برای بهبود کیفیت زندگی انسان‌ها تاکید دارند. مواد و روش‌هاپژوهش حاضر کاربردی و از نوع توصیفی- تحلیلی است. بخش مبانی نظری پژوهش از طریق اطلاعات آمارهای موجود در کتابخانه و اسناد تدوین شده است؛ که شاخص‌ها و گویه‌های موثر بر کیفیت محیط سکونت در پژوهش حاضر با توجه به مطالعۀ مبانی و ادبیات پژوهش در جدول 3 ارائه شده و بخش دیگر جمع‌آوری داده‌ها از طریق مطالعات میدانی و ابزار پرسشنامه به دست آمده که بر اساس شاخص‌های پژوهش گویه‌های مربوط به هر شاخص طراحی شده است. برای تحلیل داده‌ها از نرم‌افزار SPSS. 22 آمار توصیفی (فراوانی‌ها) و آمار استنباطی (آزمون تفاوت میانگین‌ها شامل: T-test و F، ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون چندگانه و تحلیل مسیر) استفاده شده که از تی تک‌نمونه‌ای و F برای بررسی تفاوت‌ها و از تحلیل مسیر برای تعیین تاثیر عوامل موثر بر کیفیت محیط مسکونی از دید شهروندان در سطح محلات (تجریش، نارمک شمالی و سلسبیل جنوبی) در شهر تهران استفاده شده و در پایان برای تحلیل فضایی، درون‌یابی و پهنه‌بندی محلات از نرم‌افزار ArcGIS10. 3 استفاده شده است. یافته‌هایافته‌های پژوهش نشان داد ‌رابطۀ میان سن ساکنان و میزان رضایت آن‌ها مثبت و مستقیم است، به گونه‌ای که هر چه میزان سن آن‌ها بالاتر برود، سطح رضایتمندی آن‌ها از سکونت در محله افزایش می‌یابد. میان جنسیت و سطح رضایت کیفیت محیط مسکونی رابطۀ معناداری وجود دارد. تحلیل مسیر عوامل موثر بر کیفیت محیط مسکونی از دید شهروندان در سطح محلات (تجریش، نارمک شمالی و سلسبیل جنوبی) در شهر تهران، را نشان می‌دهد شاخص‌های اجتماعی، اقتصادی، دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری، کیفیت تردد حمل‌و‌نقل عمومی، کیفیت کالبدی محلات و کیفیت بهداشت محیط به‌ترتیب در رتبه‌های اول تا ششم تاثیرگذاری قرار دارند که بیشترین تاثیر 0/43 (شاخص اجتماعی) و کمترین تاثیر را (0/06) شاخص کیفیت بهداشت محیط داشته است. با توجه به نتایج حاصل از توزیع پرسشنامه‌ها میان ساکنان محلات سه‌گانه، نتایج آمار توصیفی مربوط به پاسخ‌گویان به این شرح بوده که از میان سوال جنسیت پاسخ‌دهندگان به سوال‌ها، 41/9 درصد از جامعۀ آماری زنان و 58/1 درصد مردان بوده‌اند. در بررسی وضعیت تاهل، 23/7 درصد از پاسخ‌گویان مجرد و 73/3 درصد متاهل هستند. در بررسی سن پاسخ‌گویان 6/6 درصد از پاسخ‌گویان به پرسشنامه کمتر از 20 سال، 73/4 درصد 21 تا 40 سال، 14/9 درصد 41 تا 60 و 5 درصد از آن‌ها در گروه سنی 61 تا 80 درصد قرار دارند. در بررسی وضعیت تحصیلات پاسخ‌گویان، 1/2 درصد دارای سواد خواندن و نوشتن، 10/8 درصد ابتدایی، 31/9 درصد دیپلم- پیش‌دانشگاهی، 26/1 درصد فوق دیپلم و 27/8 درصد از پاسخ‌گویان دارای تحصیلات کارشناسی به بالا بوده‌اند. از نظر نوع شغل، 31/5 درصد از پاسخ‌گویان دارای شغل دولتی و 68/5 درصد دارای شغل آزاد هستند.  براساس نتایج حاصل از پرسشنامه، 6/24 درصد افراد مورد پرسش قرار‌داده‌شده کمتر از 3 میلیون تومان در ماه درآمد دارند. 28/33 درصد افراد بین 3 تا 6 میلیون تومان در ماه درآمد دارند. 31/12 درصد از افراد مورد پرسش قرار‌داده‌شده، بین 6 تا 10 میلیون تومان، 16/46 درصد بین 10 تا 13 میلیون تومان، 10/95 درصد بین 13 تا 16 میلیون تومان و 6/90 درصد از افراد بالای 13 میلیون در ماه درآمد دارند.  از نظر مدت زمان اقامت در محلۀ مسکونی، 18 درصد کمتر از 10 سال، 24 درصد بین 10-15 سال و بقیه بیش از 15 سال سابقۀ اقامت در محلۀ مسکونی را داشته‌اند. از نظر شاخص اقتصادی، بیشترین میزان میانگین مربوط به قیمت زمین و کمترین میانگین مربوط به درآمد محلات است. در شاخص اجتماعی بیشترین میانگین مربوط به مشارکت اجتماعی و کمترین میانگین مربوط به امنیت اجتماعی است. در میان متغیرهای مربوط به شاخص کیفیت کالبدی محلات، متغیر کیفیت ابنیه دارای بیشترین میانگین و کیفیت واحد مسکونی دارای کمترین میزان میانگین است. در شاخص دسترسی به خدمات و تسهیلات شهری، بیشترین میانگین مربوط به متغیر دسترسی به خدمات و کمترین میزان میانگین مربوط به میزان دسترسی به امکانات رفاهی است. در کیفیت تردد و حمل‌و‌نقل عمومی در سطح محلات، متغیر دسترسی به حمل‌و‌نقل عمومی بالاترین میانگین و متغیر کیفیت خیابان‌ها و کوچه‌ها دارای کمترین میانگین است. در شاخص کیفیت بهداشت محیط، میزان رضایتمندی از جمع‌آوری زباله بالاترین میانگین و چگونگی دفع فاضلاب دارای کمترین میزان میانگین را داشته‌ است. نتیجه‌گیریافزایش جمعیت و مهاجرت‌های وسیع به شهرها موجب توسعۀ نگرش کمیت‌گرا به مسکن شده است، لذا این امر در نهایت باعث کاهش توجه به کیفیت محیط مسکونی شده است. این امر در کشور ما زمینه‌ساز ایجاد مسائل اجتماعی، اقتصادی و سیاسی بسیاری شده است. بنابراین این پژوهش با تعریف شاخص‌های موثر در محیط مسکونی (محیطی، اقتصادی، اجتماعی- فرهنگی، کالبدی و مدیریتی) در تلاش است تا بعد ذهنی شهروندان را از طریق پیمایش مورد سنجش قرار دهد. بررسی سنجش کیفیت محیط مسکونی از ابعاد مختلف نشان می‌دهد در برخی موارد میان آنچه ساکنان محیط مسکونی از محل زندگی خود درک می‌کنند، با آنچه که از نتایج سنجش عینی محیط به دست می‌آید، تفاوت‌هایی وجود دارد. معیارهای ارزیابی محیط مسکونی بر اساس شاخص‌های مورد استفاده در برنامه‌ریزی شهری تا حدود زیادی گویای ذهنیت شهروندان از فضا نیز است. به طور کلی نتایج پژوهش نشان داد میزان رضایت زنان از محلات مسکونی‌شان بیش از مردان است. میان مدت اقامت در محله مسکونی و سطح رضایت از کیفیت محله رابطۀ معناری وجود دارد. هر چه مدت اقامت افراد در محلات افزایش یابد، سطح رضایت از محلۀ سکونتی افزوده می‌شود. تنها معیارهای کالبدی و فیزیکی تعیین‌کنندۀ کیفیت محیط مسکونی نیستند، بلکه توجه به ایجاد بناهای پایدار و نوساز مطابق با ویژگی‌های اجتماعی، بومی، جوی و اقتصادی می‌تواند در بالا بردن سطح رضایت شهروندان از کیفیت محیط مسکونی‌شان بسیار موثر باشد. در نهایت انطباق کیفیت ذهنی و عینی محیط مسکونی در راستای یکدیگر راه‌حل کلیدی جهت ارتقای کیفیت کل محیط مسکونی مطرح می‌شود.

IntroductionNowadays, due to population growth, uncontrolled migration, horizontal urban development, and the intense demand for increased construction of residential units, there has been a disregard for the qualitative aspect of housing. The most significant issue observed in various areas of Tehran is that some neighborhoods have become the residence of high socioeconomic classes, while others are inhabited by the poor and low-income segments of society. The research aims to evaluate urban livability based on the different conditions of neighborhoods from the perspective of the residents in Tehran. In this regard, the quality of life and urban livability are considered one of the most important areas of urban studies in different countries, encompassing various social, environmental, and economic factors. Attention to these indicators in cities has gained significance as an effective tool for urban management and planning, ultimately determining the level of livability in cities. A quality living environment supports various human activities. The rapid growth of urbanization in recent decades has led to the decline of the values of these living environments in the old inner city areas, rendering them no longer capable of meeting human needs or providing suitable platforms for their activities. Some urban areas face significant challenges in terms of physical and environmental degradation, social deprivation, insecurity, unemployment, economic inequality, housing shortages, and traffic congestion, all of which severely reduce the quality of urban life. Nevertheless, policymakers and planners at international and national levels emphasize the capacity of cities to improve the quality of human life.Materials and MethodsThe present research is practical and falls under the descriptive-analytical type. The theoretical framework section of the study has been developed through information from existing statistics and documents in the library. The indicators and variables affecting the quality of the living environment in the current research, based on the study of foundations and research literature, are presented in Table 3. On the other hand, the data collection was conducted through field studies and the use of a questionnaire tool, which was designed based on the research indicators and variables. For data analysis, the SPSS 22 software was used. Descriptive statistics (frequencies) and inferential statistics (t-tests, analysis of variance, Pearson correlation coefficient, multiple regression analysis, and path analysis) were employed. The t-test and F-test were used to examine differences and path analysis was used to determine the impact of factors influencing the quality of the residential environment from the perspective of residents at the neighborhood level (Tajrish, North Narmak, and South Salsabil) in Tehran. Lastly, for spatial analysis, interpolation, and neighborhood classification, the ArcGIS 10.3 software was utilized.FindingsResearch findings have shown that there is a positive and direct relationship between the age of residents and their level of satisfaction. As their age increases, their satisfaction with living in the neighborhood also increases. There is a significant relationship between gender and the quality of the residential environment. Path analysis of factors influencing the quality of the residential environment from the perspective of citizens in three neighborhoods (Tajrish, Northern Narmak, and Southern Salsabil) in Tehran city reveals that social, economic, access to urban services and facilities, quality of public transportation, physical quality of neighborhoods, and environmental hygiene have the most influential effects, with the highest impact being 0.43 (social index) and the lowest impact being 0.06 (environmental hygiene index). Based on the results of the questionnaire distribution among residents of the three neighborhoods, the descriptive statistics of respondents are as follows: 41.9% of the sample population were women and 58.1% were men in response to gender questions. In terms of marital status, 23.7% of respondents were single and 73.3% were married. In terms of age, 6.6% of respondents were under 20 years old, 73.4% were between 21 and 40 years old, 14.9% were between 41 and 60 years old, and 5% were in the age group of 61 to 80 years old. Regarding education level, 1.2% were literate, 10.8% had elementary education, 31.9% had a diploma or pre-university education, 26.1% had post-secondary education, and 27.8% had a bachelor’s degree or higher education. In terms of occupation, 31.5% had government jobs and 68.5% were self-employment. According to the questionnaire results, 6.24% of the respondents had a monthly income of less than 3 million Tomans, 28.33% had an income between 3 and 6 million Tomans, 31.12% had an income between 6 and 10 million Tomans, 16.46% had an income between 10 and 13 million Tomans, and 10.95% had an income between 13 and 16 million Tomans, while 6.90% had an income above 13 million Tomans per month. In terms of duration of residence in the residential neighborhood, 18% had less than 10 years, 24% had between 10-15 years, and the rest had more than 15 years of residence history in the neighborhood. In terms of the economic index, the highest average is related to land prices, and the lowest average is related to neighborhood income. In the social index, the highest average is related to social participation, and the lowest average is related to social security. Among the variables related to the quality index of neighborhoods, the variable of building quality has the highest average and the variable of residential unit quality has the lowest average. In terms of access to urban services and facilities, the variable of access to services has the highest average and the variable of access to recreational facilities has the lowest average. In terms of quality of traffic and public transportation at the neighborhood level, the variable of access to public transportation has the highest average and the variable of street and alley quality has the lowest average. In the environmental hygiene index, satisfaction with waste collection has the highest average and sewage disposal has the lowest average.ConclusionThe increase in population and extensive migration to cities has led to a quantitative approach to housing, ultimately resulting in a decline in attention to the quality of the residential environment. This has created various social, economic, and political issues in our country. Therefore, this research aims to define the effective indicators in the residential environment (environmental, economic, social-cultural, physical, and managerial) to assess the mental dimension of citizens through a survey. The assessment of the quality of the residential environment from different dimensions shows that in some cases, there are differences between what residents perceive about their living environment and the results obtained from objective measurements of the environment. The evaluation criteria for the residential environment largely reflect the citizens’ perception of space based on the indicators used in urban planning. In general, the research findings show that women are more satisfied with their residential neighborhoods than men. There is a significant relationship between the duration of residence in the neighborhood and the level of satisfaction with the neighborhood’s quality. As the duration of residence increases, the level of satisfaction with the neighborhood also increases. The determinants of the quality of the residential environment are not only physical and architectural criteria but also includes creating sustainable and innovative structures that align with social, cultural, environmental, and economic characteristics that can significantly improve residents’ satisfaction with the quality of their residential environment. Ultimately, aligning the mental and objective quality of the residential environment is a key solution to improving the overall quality of the residential environment.