ارجوزه ابن ابی حمیده در تعلیم صحافان Literature and art

متن حاضر تحقیقی است از تنها نسخه مخطوط ارجوزه نسبتا مفصلی در صنعت تسفیر (صحافی) که احتمالا در سده نهم هجری تصنیف شده و در دارالکتب قاهره نگهداری می‌شود. این ارجوزه از حیث اشتمال بر مبانی این صنعت و واژه شناسی فنی اختصاصی آن در خور توجه است. تحقیق و نشر چنین نسخه‌ای منحصر به فرد در مجله مخطوطات خاورمیانه(2)با دقت زائدالوصفی که آدام گسک در آن به کار بسته است. مجله مقالات و بررسیها را بر آن داشت تا ضمن انتشار متن عربی ارجوزه، نسبت به ترجمه مقدمه‌ای که مصحح بر آن نگاشته اقدام کند. بدین وسیله از جناب آقای نادر مطلبی کاشانی که تصویر تحقیق حاضر را در اختیار دفتر مجله نهاده‌اند سپاسگزاری می‌شود.

ارجوزه ابن‌ابی‌حمیده در تعلیم صحافان آدام گسک (1) چکیده: متن حاضر تحقیقی است از تنها نسخه مخطوط ارجوزه نسبتا مفصلی در صنعت تسفیر (صحافی) که احتمالاً در سده نهم هجری تصنیف شده و در دارالکتب قاهره نگهداری می‌شود. رک î«فهرس الکتب العربیه الموجودة بالدار لِغایة سَنة 1932» جلد 6، (قاهره 1352/1933) ص 142، که این نسخه خطی تحت شماره 319 ثبت شده است. در این متن مصطلحاتی یافت می‌شود که در سه متن دیگر دیده نمی‌شود، از جمله: مِسْطَرَه (جلد، احتمالاً مقوایی) تَشفیر(تراشیدن)، مِبْرَد (سوهان)، شَبیکه(شیرازه)، تَکریس (تنظیم)، اسفل الکتاب(عطف)، بَشْرَطْ(نخ ابریشمی رنگی که در شیرازه بکار می‌رود؛ شیرازه ابریشمی رنگی)، رِباع (کتابهای قطع رحلی)، ثِمان (کتابهای قطع وزیری)، تربیع (چهار گوشه کردن، شطرنجی کردن)، مَراشِم (نقشها)، مَواشِم (بخشهایی از طرح روی جلد که حاصل ترشیم و نقش زدن است)، و نیز نصب، رفع، نقطه، سکون، یعنی طرحهائی ظریف که شبیه به خط تیره {-}، هلال { ) }، خال، و دایره است. شیوه کار چنین است که یکی از این مواد با آب آمیخته شده و حرارت داده می‌شود تا قوام یابد. این واژه در معانی دیگری نیز همچون خط‌کش، صفحه‌ای با نخهای ابریشمی برای خط کشی کاغذ، اثری که از چنین صفحه‌ای بر جای می‌ماند، و خطوط هر صفحه (خط‌کشی) استفاده شده است. در این متن راجع به دوختن دسته‌های کاغذ توضیحی داده نشده، چنانکه هیچ ذکری از بخش مرکزی شیرازه نیز به میان نیامده است. 8 - پیش از داغکاری (تَرشیم)، چرم روی جلد باید پرداخت شود، چرا که این یکی از مقدمات تَوشیم است.