Abstract:
همچنان که در بستر طبیعت، گاه سلولی از یک جاندار با سلولی از جانداری دیگر به هم
میآمیزند و موجودی نو پدید میآورند، در زهدان ذهن نیز دانستههای تصدیقی
(گزارهها) دوبهدو درهم میآمیزند و دانستهای نو میزایند. اما گاهی هم در طبیعت،
یک سلول بیآنکه با دیگری درآمیزد، خود به تنهایی از درون میشکافد. اکنون پرسش این
است که آیا میتوان بر همین سان، در فرایند استدلال نیز تنها و تنها از یک گزاره،
بیهیچ میانجی و واسطهای به گزارهای دیگر دست یافت؟ برخی برآنند که آری، میتوان.
آنان این فرایند تولد را «استدلال مباشر یا بیواسطه» نام کردهاند، در برابر اقسام
حجت که بر آن «استدلال غیر مباشر» نام نهادهاند. این جستار نخست احکام گزارهها را
یادآوری کرده، آنگاه به تبارشناسی استدلال مباشر پرداخته است. سپس ناسازگاری این
رأی را با پارههای دیگری از گفتههای مبدعان آن آشکار کرده و نادرستی آن را به
نیروی برهان نمودار ساخته است. در پایان، پس از تأملاتی در برخی از سخنان ابن سینا
و خواجه نصیر، تلاش کرده است تا برای اشکال دمورگان در باب فراگیر نبودن نظریه
«قیاس» پاسخی پیش نهد.
Machine summary:
". »([31]) وی پس از تبیین احکام قضایا مینویسد: «همه آنچه در باب احکام قضایاگفته شد (نقیض، عکسها و نقض) نسبت به قضیه دگرگون شده از اصل، از نوع استدلال مباشر است; زیرا در تناقض، از صدق اصل به صدق معکوس و منقوض، و از کذب آن دو به کذب اصل، استدلال میکنیم و ما آن را استدلال مباشر نامیدهایم; چرا که انتقال ذهن به مطلوب ـ یعنی کذب یا صدق یک قضیه ـ تنها از یک قضیه معلوم، بیوساطت قضیهای دیگر حاصل میشود.
» (ملاصدرا، الشواهدالربوبیة فی المناهجالسلوکیه، مع حواشیالحاج ملاهادی سبزواری، تعلیق و تصحیح سید جلالالدین آشتیانی، «قم، مؤسسه مطبوعات دینی، 1382»، ص 29) برخی از معاصران شمار وحدتها را به 24 افزایش داده و سپس همه این وحدتهای 24 گانه را در سه وحدت جمع کردهاند: «وحدت موضوع با جمیع مکتنفاتش، وحدت محمول با تمام مکتنفات آن، وحدت ربط با همه کیفیات و مقترنات آن» (محمود شهابی، رهبر خرد، منطقیات ـ «تهران، انتشارات کتابخانه خیام، 1328»، ص 209ـ218) به هر روی، چنانکه ابنسینا در اشارات گفته است، شرط تناقض به اجمال، یک چیز است و آن اینکه هر چیزی که در یکی از دو گزاره متقابل رعایت شده، بیهیچ بیش و کم در دیگری هم رعایت شود."