Abstract:
قاعده لطف یکی از قواعد مهم کلامی است که مکاتب مختلف کلامی در اسلام، آن را در اثبات بعضی از اصول اعتقادی اساسی خود، به کار گرفتهاند. متکلمان امامیه، اصل امامت و متکلمان معتزلی لزوم وعد و وعید را که از اصول اساسی این مکتب است؛ از طریق قاعده لطف اثبات نمودهاند، اما متکلمان اشعری و بعضی از معتزله بغداد این قاعده را انکار نموده و به ابطال آن پرداختهاند. هدف این مقاله، این است که با توجه به اهمیت این قاعده در کلام اسلامی، دلایل عقلی متکلمان اسلامی را در اثبات وجوب لطف بررسی کند. علاوه بر این، بررسی دیدگاه متکلمان اهل سنت نسبت به قاعده لطف و نقد دلایل عقلیای که مخالفان قاعده لطف، در ابطال وجوب لطف به کار بردهاند، نیز از اهداف این مقاله است. نتیجهای که در این مقاله از بررسی دلایل عقلی متکلمان اسلامی در اثبات وجوب لطف به دست آمده، این است که فقط، دلایل عقلیای که وجوب لطف را از طریق رحمت الهی و جود و کرم او اثبات میکنند، دلایلی یقینی بوده، دارای ضرورت عقلی هستند.
Machine summary:
"سید مرتضی در کتاب الذخیره دلیل خود در اثبات قاعده لطف را به این صورت بیان میکند: «و اگر غرض خدای تعالی در تکلیف تعریض (بندگان)به ثواب باشد و بداند که(بندگان)طاعت را اختیار نمیکنند،مگر در صورتی که خداوند فعلی (لطف)را انجام دهد،(به مقتضای رحمت خداوند) واجب خواهد بود که این فعل(لطف)را انجام دهد» (سید مرتضی،1411 ق:193).
اما از نظر جعفر بن حرب وجود آن دواعی بر وجوب لطف دلالت نمیکنند،زیرا وجود دواعی خاص نمیتواند دلیل بروجوب لطف بهطور کلی باشد،چون معنای لطف این است که برخداوند واجب است که کاری انجام دهد که مکلف را به انجام طاعت نزدیک کند،نه به این معنا که در موارد خاصی در صورت وجود داعی،انجام لطفبر خداوند واحب باشد.
علامه حلی در پاسخ این دلیل میگوید: «صحیح است که گفته شود واجب است به مکلف، لطف شود،هنگامی که به مصلحت باشد؛پس استبعادی نیست در اینکه برای بعضی مکلفین لطفی نباشد غیر از علم مکلف به ثواب به هنگام طاعت و عقاب برمعصیت،که این لطف برای کافر نیز وجود دارد»(همان:326).
از بیان علامه حلی چنین به نظر میرسد که لطف در صورتی واجب است که منافاتی با حکمت الهی نداشته باشد و معنای وجوب لطف این نیست که انجام هر لطفی برای هر مکلفی واجب باشد و ممکن است لطف نسبت به بعضی از مکلفین فقط علم به وجود مکلف و ثواب و عقاب به هنگام طاعت و معصیت باشد که برای همه مکلفین وجود دارد."