Abstract:
نگرش امیل دورکیم به مقوله دین، کاملا عرفی است و این مطلب از دو مدخل قابل تبیین و بررسی است. یکی با طرح نظریه ایشان درباب منشا و خاستگاه دین و دیگری تمایزی که ایشان میان امور مقدس و غیر مقدس قائل شده است. وی با طرح نظریه «منشا اجتماعی دین»، دین را جریان تکامل یافته سنت توتمیستی و فراورده بشری دانسته و هرگونه منشا ماوراءالطبیعی و الهی را تلویحا از دین نفی نموده است. همچنین با مرزگذاری میان امور مقدس و غیر مقدس و محصور کردن دین در حوزه مقدسات، عرصه را بر دین تنگ نموده و آن را به بخش های حاشیه ای و نه چندان جدی زندگی رانده است. این مقاله با وارد شدن از این دو مدخل به اندیشه دورکیم به بررسی و نقد اندیشه ایشان در این باب می پردازد. روش این مقاله در مراجعه به آرا، استنادی و در تبیین محتوا، تحلیلی ـ انتقادی است.
Machine summary:
اندیشههای افرادی چون هابز که دین و اخلاق را صرفا بهعنوان ابزاری در جهت برقراری صلح و آرامش در جامعه تقلیل داد (کاپلستون، 1375: 5 /280) و همچنین ماکیاول که دین و اخلاق را همچون ابزاری در خدمت دولت قرار داد تا در وقت نیاز از آن بهره جوید (ماکیاولی، 1374: 118 ـ 117) و نیز اسپینوزا که دین را تنها برای مردمان عامی که قابلیت بهرهوری از خرد خویش را ندارند، ضروری میدانست؛ بدون اینکه صحت حقانیت دین برای او ضرورتی داشته باشد، (یاسپرس، 1375: 121) زمینه را برای نظریهپردازیهای عرفیکنندۀ افرادی چون دورکیم فراهم ساخت، تا با نگاهی کارکردگرایانه، دینی را تبیین کنند که انسانها از باب ضرورت، خودشان کشف کردهاند و خدای حقیقی و احکام و آداب شریعت حق را در حد فهم خود و به هدف گذران زندگی دنیوی تقلیل دهند.
برای دستیابی به این هدف، ابتدا تبیینی مجمل، از «عرفی شدن» ارائه داده و سپس ضمن بیان نگرش دورکیم نسبتبه دین، براساس دو مدخل «منشأ دین» و «تمایز بین امر مقدس و نامقدس» که از تعریف او نسبتبه دین مطرح میشود، عناصر عرفیکننده را که دورکیم خواسته یا ناخواسته دامنگیر آن شده است، نشان خواهیم داد.
مکگویری در تبیین تعریف دورکیم از دین «تمایز بین امر مقدس و نامقدس» را جوهر و ذات دین میداند، (مکگویری، 1375: 321) اما این مطلب نمیتواند بیانگر این باشد که تعریف دورکیم، تعریفی جوهری و غیر تحویلگراست؛ چراکه مقدس بودن برای دورکیم، مفهومی است که درپی «توتم» و به اعتبار آن معنا مییابد؛ به این معنا که توتم از آن جهت که بقا جامعه و همبستگی را تضمین میکند، کمکم هم خودش و هم احکامی که درپی آن صادر میشود، مقدس جلوه خواهند کرد.