تحقیقات تاریخی: آرشیو در سفرنامه های ایرانی دوره قاجار (از ابتدای قاجار تا مشروطه) مقاله

واژه آرشیو، از جمله کلماتی است که در اثر مراودات ایرانیان با کشورهای اروپائی متداول شد. بنابراین آگاهی از جنبه های مختلف طرح آن، اهمیت بسزائی در مطالعات آرشیوی دارد. سفرنامه های ایرانی، از جمله منابعی هستند که آگاهی های اولیه ایرانیان درباره پدیده های نوظهور را انعکاس می دهند. از این رو، این منابع در بررسی آرشیو نیز شایان توجه هستند. در این مقاله نویسنده می کوشد با بررسی سفرنامه های ایرانیانی که از ابتدای دوره قاجار تا مشروطه به اروپا سفر کرده اند و خود به چند دسته تقسیم می شوند، نشان دهد آرشیو تا چه حد مورد توجه این سفرنامه نویسان بوده است. نکته جالب توجه حاصل از این بررسی بیانگر این است که آرشیو، از نگاه سفرنامه نویسان ایرانی دور مانده است. گفتار حاضر، همچنین در صدد طرح این سؤال که چرا آرشیو از نگاه سفرنامه نویسان ایرانی - که در دوره تاریخی مزبور، عازم کشورهای اروپائی شدند و به توصیف امور بسیاری از آن کشورها پرداختند - مغفول مانده و نیز پاسخ به آن است. به نظر نویسنده، بی توجهی به آرشیو، ریشه در شرایط تاریخی ایرانیان و نحوه نگرش آنان به مظاهر تمدن کشورهای اروپائی داشت

"گفتار حاضر،همچنین در صدد طرح این سؤال که چرا آرشیو از نگاه سفرنامه‌نویسان ایرانی-که در دورۀ تاریخی مزبور،عازم کشورهای اروپائی شدند و به توصیف امور بسیاری از آن کشورها پرداختند-مغفول مانده و نیز پاسخ به آن است. در این گفتار،سفرنامه‌های نگاشته شده در اروپا از ابتدای دورۀ قاجار تا مشروطه مورد بررسی قرار گرفته که عبارت‌اند از سفرنامۀ فرنگ میرزا صالح شیرازی، سفرنامۀ رضاقلی میرزا نایب الایاله،حیرتنامه،دلایل السفرا،شرح مأموریت حسین خان آجودانباشی،سفرنامۀ میرزا خانلرخان اعتصام الملک،سفرنامۀ فرنگ حاج سیاح، سفرنامۀ حاجی پیرزاده،روزنامۀ خاطرات ناصر الدین شاه (مربوط به سه سفر شاه به اروپا)،سفرنامۀ فرنگستان مظفر الدین شاه،سفرنامۀ فرخ خان امین الدوله،سفرنامۀ ایران و روسیۀ عز الدوله-ملکونف،سفرنامۀ اروپای سیف الملک،سفرنامۀ سهام الدولۀ بجنوردی،سفرنامۀ ابراهیم صحافباشی،سفرنامۀ فرهاد میرزا. بنابراین،این نکته درخور تأمل است که چرا زمانی که تقریبا تمام شقوق و جنبه‌های حیات کشورهای اروپائی مورد توجه قرار گرفت و از ضرورت حضور آن‌ها در ایران سخن رفت،از آرشیو سخنی به میان نیامد؟آیا برای این سفیران و نمایندگان امکان بازدید از آرشیو آن کشورها و آشنائی با نحوۀ سازماندهی مکاتبات و اسناد مهم دولتی وجود نداشت؟ اشاره به آرشیو در سفرنامۀ خسرو میرزا،پاسخ منفی را به این سؤال رد می‌کند. اما آرشیو در ساختار اداری آن کشورها قرار داشت و کم‌تر از امور دیگر قابل لمس و رؤیت بود و توجه به آن نیز نگاه ظریف و تیزبینانه‌ای می‌طلبید،بویژه آن‌که تأسیس آرشیو،نیازمند تغییرات اساسی در نظام اداری و مدیریتی حکومت بود که اگرچه در دورۀ یاد شده مورد نیاز بود،اما آگاهی عمیقی در آن‌باره وجود نداشت."