چکیده:
یاقوت مستعصمی، پرآوازهترین خوشنویس سده هفتم هجری و پردازنده اقلام سته است. شهرت و تکریم او بیشتر
مربوط به اواخر سده هشتم و اوایل سده نهم هجری و به ویژه در شهر هرات است. شهرت یاقوت در دوره تیموریان اوج
گرفت و کاتبان به تقلید خط او پرداختند. وی احتمالا در دهه نخست یا دهه دوم سده هفتم هجری در آماسیه آناطولی
تولد یافت. در نوجوانی به بغداد رفت و خدمت خلیفه عباسی، المستعصم بالله (640 ـ 656 ه . ق) را دریافت و از آنجا
نسبت مستعصمی را به دست آورد. او تقریبا تمام عمر خود را در بغداد زیست و به عنوان کاتب در دستگاه خلافت
عباسیان به خدمت میپرداخت. سالهای متفاوتی برای تاریخ درگذشت وی ذکر گردیده که از آن میان، سالهای 697 و
698 ه . ق بیشتر قابل قبول هستند.
دوست محمد، کتابدار دوره صفوی، یاقوت را تکمیل کننده خط مدوری معرفی
کرده که توسط ابن مقله (283ـ 338 ه . ق) توسعه یافته بوده است. بیشترین کارهای او کتابت نسخههای قرآن است،
اما برخی از متون فارسی از جمله گلستان سعدی را نیز کتابت کرده است. نسخههای به خط یاقوت، با قطع کوچک و دارای
تزئینات محدودی است.
در چندی ازمدارک و منابع، از جمله در شرح دوست محمد در مرقعی که برای بهرام میرزا در حدود سال 952 ه . ق.
تهیه شده، در شرح امیرسید احمد در مرقعی که به سال 972 ه . ق. برای امیر غیب بیگ فراهم آمده، در روضاتالجنان
حافظ حسین کربلایی و گلستان هنر قاضی احمد قمی، تصریح گردیده است که یاقوت، شش شاگرد داشت و عنوان این
شاگردان در منابع و مدارک یاد شده با اندکی اختلاف آمده است.
خلاصه ماشینی:
"احتمالا او در دهه نخست یا دهه دوم سده هفتم زاده شده، شاید در آماسیه در آناطولی (و این در منابع مختلف آمده و بیشتر نیز قابل قبول است)، ولی بعضی دیگر در آبیسینیه (این نام شاید خطای قرائت کلمه آماسیه باشد یا تلاشی برای پیوند یاقوت به بلال ، برده آبیسینیه ای [حبشی] که نخستین موذن در اسلام بود).
در برگ دو (2 ب) عبارت تعلق به کتابخانه نیز مجددا حاشیه پردازی و منقوش شد، به همراه فهرستی از محتویات مجموعه که صفحه را هم چون فهرست مجموعه ساخته و چنین خوانده میشود: فهرست خطوط هفت استاد: اول یاقوت مستعصمی 16 صفحه، دوم مبارک شاهالسلطانی 14 صفحه، سوم ارغون الکاملی 30 صفحه، چهارم احمد بن سهروردی29 صفحه، پنجم عبدالله صیرفی 6 صفحه، ششم پیر یحیی الصوفی 4 صفحه و هفتم محمدبن حیدرالحسینی 2 صفحه.
این بخش که به نظر ناتمام میرسد، در اصل مشتمل بر سطرهای بلند خوشنویسی است به قلم یاقوت و سه تن از شاگردانش (عبدالله صیرفی، مبارک شاه بن قطب و ارغون الکاملی)؛ و نیز به قلم خوشنویسان تیموری، شمسی بایسنغری و جعفر (اثر دومین بین سالهای 1786تا1790 م توسط هاینریش فون دیز از مجموعه جدا شده و اکنون دربرلین است).
در این رساله تقریبا همه مطالب قاضی احمد درباره ریشههای نقاشی و خوشنویسی و هنرمندان پیشین کلمه به کلمه از قطب الدین نیریزی گرفته شده که قصه خوان و خوشنویس دربار شاه طهماسب بود و رسالهای درباره خطوط و شرح احوال نقاشان با عنوان رساله در تاریخ خط ونقاشان تألیف کرده است."