چکیده:
با مرگ شـاپور یکـم (٢٤٠ تـا ٢٧٠ مـیلادی )، فرزنـد و ولیعهـد او، هرمـزد اردشیر، پادشاه گسترة پهنـاور ایرانـشهر شـد . هرمـزد اردشـیر در جنـگ هـای پدرش با رومی ها در ارمنـستان ، سـوریه ، کیلیکیـه و کاپادوکیـه توانـایی هـای جنگی خود را نـشان داده بـود و هنگـامی کـه شـاپور در سـال ٢٥٢ مـیلادی، سرزمین ار منستان را گشود، هرمزد با لقب بزرگ شـاه ارمنیـه بـه فرمـانروایی ارمنستان برگزیده شد . با همه تردیدهایی که دربارة بزرگ تـر بـودن شـاهزاده هرمزد نسبت به دیگر پسران شاپور یکم وجود دارد، داده های باستان شناختی، سکه شناختی و گزارش های تاریخی دورة اسلامی نشان مـی دهـ د کـه هرمـزد ولیعهد شناخته شدة شاپور بوده ، و از این رو باید بزرگ ترین پسر او هـم بـوده باشد. هرمزد در سنگ نوشته های موبـد کردیـر، هـوادار و پایبنـد آمـوزه هـای زردشتی و پشتیبان مغ مردان و دسـتگاه دینـی زردشـتی شـناخته شـده و دورة پادشاهی وی، دورة افزونی گرفتن کرده های ایزدان و نشانده شدن آتش هـای بهرام و شادمانی و کامروایی مغ مردان انگاشـته شـده اسـت ؛ از ایـن رو، پیونـد دوستانه هرمزد با مانی، که در متن های مانوی و پـاره ای گـزارش هـای دیگـر بازتاب یافته است ، هرگز نشانه علاقه مندی هرمزد به مانویـت و روی گردانـی از آموزه های دین زردشتی ن یست و آن را بایـد گوشـه ای از سیاسـت مـذهبی هرمزد شناخت . در ایـن پــژوهش ، کوشـش خواهـد شـد بــه دسـت آویـز همـه منـابعی کـه آگاهی های را دربارة زندگی و دورة پادشاهی هرمزد یکم به دست می دهنـد ، به ویژه سنگ نوشته ها، سنگ نگاره ها و داده های سکه شناختی، به پرسش هـایی که دربارة زندگی سیاسـی و نظـامی شـاهزاده هرمـزد پـیش از گـرفتن تخـت فرمانروایی ایرانشهر و گ زینش او به ولیعهـدی وجـود دارد پاسـخ گـوییم و بـا مطالعه کارنامه شهریاری هرمزد، بـه سیاسـت مـذهبی ایـن پادشـاه ساسـانی و پیوند دوگانه او با موبد کردیر و مانی بپردازیم .
خلاصه ماشینی:
با همۀ گفت وگوهـایی کـه دربـارة بـزرگ تـر بـودن شــاهزاده هرمــزد اردشــیر نــسبت بــه دیگــر فرزنــدان شــاپور وجــود دارد، مطالعــۀ ژرف داده هــای باستان شناختی، سکه شناختی و گزارش های تاریخی دورة اسلامی نشان می دهند که هرمزد اردشیر، در حقیقت بزرگ ترین پسر شاپور یکم بوده و سال ها پیش از آنکه در جنگ های پدرش با رومی ها در ارمنستان ، سوریه ، کیلیکیه و کاپادوکیه بتواند شایستگی های جنگی خود را به دیگران نشان دهد و احتمالا در پیوند با چنین توانایی هایی - و نه به دلیل بـزرگ تـر بـودنش بـه ولیعهـدی تعیـین شـده باشد- ولیعهد پـدرش ، شـاپور بـوده اسـت .
در سنگ نوشتۀ شاپور در کعبۀ زردشت (عریان ، ١٣٨٢: ٧٢)، سنگ نوشته های موبد ک ردیـر (اکبـرزاده ، ١٣٨٥: ٥١-١١٢) و در متن های تاریخی ایرانی و عربی (برای نمونه : طبری، ١٣٥٢: ٥٩٣/٢؛ یعقوبی، ١٣٦٦: ١٩٧/١؛ بلعمی، ١٣٨٥: ٦٢٦؛ مسعودی، ١٣٦٥: ٩٤؛ اصفهانی، ١٣٤٦: ١١-٢٣؛ ثعـالبی، ١٣٧٢: ٢٨٨؛ بیرونــی، ١٣٦٣: ١٦٤-١٦٩؛ دینــوری، ١٣٨١: ٧٣؛ فردوســی، ١٣٧٤: ٥١٨/٥) و همچنــین در بخـش ساسـانیان تـاریخ آگاثیـاس (١٢٣ :١٩٧٠-١٩٦٩ ,Cameron)، کـه از خداینامـ ۀ ساسـ انی سرچـشمه گرفتـه اسـت (٦٠٩-٦٠٨ :١٩٨٥ ,Chaumont)، هرمـزد فرزنـد شـاپ ور و نـو ة اردشـیر بابکان ، پایه گذار شاهنشاهی ساسانی خوانده شده است .