چکیده:
در دوره قاجاریه جامعه ایران دگرگونی های زیادی در عرصه های سیاسی، اجتماعی و اداری از سر گذراند. این تحقیق می کوشد این تغییرات را در حوزه یکی از مناصب شهری یعنی منصب کدخدا از طریق بررسی پیشینه تاریخی و نیز وظایف و کارکردهای آن بررسی کند، زیرا کدخدا به عنوان یکی از صاحبان مناصب اجتماعی ایران و از زیر مجموعه های تشکیلات محلی و اداری تا پایان عصر قاجار حضور موثر و پررنگی در زندگی اجتماعی مردم داشته است. منصب کدخدا در این دوره در حوزه های مختلف تعریف شده است که از جمله کدخدایان محلات شهری، اصناف و روستاها بودند آنها وظایف و کارکردهای خاصی در هر یک از این سه حوزه داشتند. مطالعه منابع و اسناد برجای مانده مربوط به این دوره نشان دهنده میزان نفوذ و تاثیر این منصب در زندگی مردم است زیرا نقشی مهم در تنظیم رابطه بین مردم و حکومت داشت و از طریق ایفای نقش خود می توانست موثر و مفید و گاه حتی زیان رسان باشد و در راستای بهتر شدن زندگی و یا جهت مخالف آن گام بردارد.
خلاصه ماشینی:
)Minorsky, "Daylam", EIواژه ﮐﺪﺧﺪا در دوره ﻏﺰﻧﻮﯾﺎن و ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن ﻣﻌﻨﯽ وﺳﯿﻌﺘﺮی ﯾﺎﻓﺘﻪ و در ﻣﻌﺎﻧﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮﻧﯽ از ﺻﺎﺣﺐ ﺧﺎﻧﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ 1 ﺗﺎ ﮔﺎه ﺑﺮای ﺳﻠﻄﺎن و ﯾﺎ ﮐﺴﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﺣﺎﮐﻢ ﻣﻨﻄﻘﻪ ای (ﻣﺎﻧﻨﺪ ری ﺑﻮده اﻧﺪ) ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ (ﺑﯿﮫﻘﯽ،343، 424، 256) و ﮔﺎه ﻧﯿـﺰ ﺑـﺮای ﮐﺎرﮔﺰاران دﺑﯿﺮان ﺑﻠﻨﺪﻣﺮﺗﺒﻪ ای ﮐﻪ ﺑـﻪ ﻗـﻮل ﺑﯿﮫﻘـﯽ ﭘﯿﺸـﮑﺎر ﻣﺤﺘﺸـﻤﺎن ﯾﻌﻨـﯽ ﺣﺎﮐﻤـﺎن، واﻟﯿـﺎن، ﺷﺎھﺰادﮔﺎن و وزﯾﺮان ﯾﺎ ﺣﺘﯽ ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺑﻮده اﻧﺪ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﻧـﺪ 2 (ھﻤـﻮ، 751؛ 522، 813، 405، 6- 326، اﻧﻮری،952).
در اواﺧﺮ دوره ﺻﻔﻮﯾﻪ ﮐﻪ ﺟﻨﮓ و درﮔﯿﺮیھﺎ رو ﺑﻪ اﻓﺰاﯾﺶ ﻧﮫﺎده ﺑﻮد، از ﮐﺪﺧﺪاﯾﺎن ﻣﺤﻼت ﺑﺮای ﭘﺎدرﻣﯿﺎﻧﯽ ﻣﯿﺎن ﻃﺮﻓﮫﺎی درﮔﯿﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﻣـﯽﺷـﺪ، در ھﻨﮕـﺎم ﺗـﻼش دوﻟـﺖ ﺻـﻔﻮی ﺑـﺮای ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ ﺷﻮرش اﻓﻐﺎﻧﮫﺎ در ﻗﻨﺪھﺎر در ﺳﺎل 6211 ق، ھﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐـﻪ ﻓﺸـﺎر ﻟﺸـﮑﺮﯾﺎن اﻋﺰاﻣـﯽ ﺑـﺮ ﺷﻮرﺷﯿﺎن و ﻣﺮدم ﻗﻨﺪھﺎر اﻓﺰاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ آﻧﺎن ﮐﺪﺧﺪاﯾﺎن ﺧﻮد را ﺑﻪ اردوﮔﺎه ﺳﭙﺎه ﺻﻔﻮی ﻓﺮﺳﺘﺎدﻧﺪ »ﮐﻪ ﻓﯿﻤﺎﺑﯿﻦ ﺗﺮک ﻣﻨﺎﻗﺸﻪ ﺷﻮد« (ﻣﺮوی، 91؛ ﻗﺲ ﺑﺎ ھﻤﻮ، 12).
ﮐﺪﺧﺪا وﻇﯿﻔﻪ داﺷﺖ اﻗﺴﺎط ﻣﺎﻟﯿﺎﺗﯽ را در ﺳﺮرﺳﯿﺪ ﻣﻘﺮر ﭘﺮداﺧﺖ ﻧﻤﺎﯾﺪ و ﺗﺎ زﻣﺎﻧﯽ ﮐﻪ اﯾﻦ ﮐﺎر را ﻣﺮﺗﺐ اﻧﺠﺎم ﻣﯽداد ورود ﻣﺤﺼﻼن ﻣﺎﻟﯿـﺎﺗﯽ ﺑـﻪ ده ﻣﻤﻨﻮع ﺑﻮد ﺑﺮای اﯾﻨﮑﻪ ﮐﺪﺧﺪاﯾﺎن ﻣﺮدم را در ﻣﻮرد ﻣﺎﻟﯿﺎتھﺎ ﻣﻮرد ﻇﻠﻢ و ﺗﻌﺪی ﻗﺮار ﻧﺪھﻨﺪ اﯾـﻦ ﻓﺮﻣﺎن را ﺑﻪ ﻣﺮدم اﻋﻼم ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ (ﻟﻤﺒﺘﻮن، ﻣﺎﻟﮏ و زارع در اﯾﺮان 313).