استکمال علمی و اخلاقی انسان از منظر خواجه نصیرالدین طوسی مقاله

براساس تنوع کارکردهای قوای نفس ناطقه (قوه نظری و عملی) نزد طوسی، استکمال علمی و عملی نیز متفاوت می شود. کمال علمی از سنخ معرفت و حقایق تکوینی (بینش ها) و کمال اخلاقی از جنس معارف جزئی و آثار عملی است. نظریه اخلاقی طوسی در واقع فراتر از سلامت نفس است و به آرمان های بالادستی، یعنی کمال نفس اشاره می کند. کمال به عنوان آرمان اخلاق دارای مراتب است که می توان آنها را با هرم طولی کمال ترسیم کرد. مراحل استکمال نزد طوسی، در آثار فلسفی به قوای عرضی نفس اشاره دارد و در آثار عرفانی نیز ناظر به سلوک نفس و سپهرهای وجودی طولی آن است. فرآیند استکمال در دو بعد علمی و اخلاقی است و طوسی برای استکمال آن برنامه عملی ارائه داده و تنها به نظریه پردازی نپرداخته است.

This study intends to analyze scientific and ethical perfection from the viewpoint of Tusi. In analyzing perfectionism, we begin with analysis of the concept of perfection. Dimensions of human perfection (scientific and ethical ones), stating the degrees of human perfection and practical procedure and process of human perfection from Tusi other issues discussed in this paper. Dimensions of human perfection in accordance with human soul forces (theoretical and practical forces), Tusi ions from the function of these forces are different in his works. According to him, with regard to various functions of the forces, scientific and practical perfection will also be various. Scientific perfection is knowledge-based while constitutional facts (insights) and ethical perfection are from particular cases of knowledge and practical effects. In fact, Tusi it is indicative of high-level ideals, i.e. soul ethics, perfection has degrees which could be shown by horizontalhierarchy of perfection. Tusi believes that regarding the stages of perfection in philosophical works the focus is on nonessential forces of soul and in mystical works, the attention is directed towards manners of soul and its horizontal existence shields. The process of perfection has two scientific and ethical dimensions and Tusi has proposed a practical procedure for perfection and has not merely theorized.

(همو، 1407: 180؛ همو، 1375، 2 / 415) کمال در آثار طوسی به اعتباری دیگر نیز به دو قسم کمال اولی و ثانوی بیان شده است: در این اعتبار، کمال اول: قوای نفس انسانی (دو قوه عقل نظری و عقل عملی) است و افعال و صدور خاصیت قوا، کمال ثانی است. (همان: 86) البته وی در اخلاق ناصری نیز گاه فراتر از کمالات قوای عرضی آدمی، به مقصد و غایت حرکت نیز اشاره کرده است: «هر موجودی کمالی دارد و هر چه کمال او از وجود متأخر بود، هر آینه او را حرکتی بود از نقصان به کمال» (طوسی، 1387: 247) و «کمال هر چیز در تشبه آن چیز است به مبدأ خویش. طوسی کمال انسان را در صدور خاصیت نفس ناطقه می‌داند که دارای دو قوه عقل نظری و عقل عملی است. 1. عقل نظری و عقل عملی اطلاق مفهوم عقل بر این دو عنوان آیا به اشتراک لفظی است (نفس دارای دو قوه مجزا از هم) یا به اشتراک معنوی (یک قوه با دو اعتبار مختلف) گزارش و طبقه‌بندی دیدگاه اندیشمندان اندیشمندان علی‌رغم توافق حداکثری در وجود این قوا، در بیان ماهیت و معنای عقل نظری و عقل عملی، مدرکات، حوزه عمل و کارکرد آنها اختلاف‌نظر دارند؛ تا آنجا که حتی برخی اندیشمندان نظیر ابن‌سینا در آثار خود تصاویر گوناگون از این دو قوا ارائه داده‌اند. بر این اساس، طب‌انگاری اخلاق یعنی محافظت فضائل (حفظ سلامت نفس) و ازاله رذائل (معالجت امراض نفس) (همان: 153 ـ 152) طرح می‌گردد و طوسی ابتدا از آن به‌عنوان شرط لازم ـ نه کافی ـ نام می‌برد که سپس الگوی عملی و راهبردی برای مراحل سیر و سلوک به میان می‌آید.