چکیده:
تقابل معنایی یکی از لوازم و عناصر بنیادین در بررسی معناشناختی و ساختاری آثار ادبی است که در قالب الگویی منسجم و نظام مند به کار گرفته می شود. درک این نظام و طرح اصلی که شبکه ای سازمان یافته را تشکیل می دهد کمک شایانی به شناخت جهان ذهن و زبان شاعر می کند. اگرچه این ساختار در زبان اقبال لاهوری از انسجام و یکپارچگی زبان شاعران رده نخست زبان و ادبیات فارسی همچون حافظ و مولانا برخوردار نیست، اما به سبب پیروی و تاثیرپذیری از بزرگانی چون مولوی در وزن و زبان و اندیشه، این ویژگی زبانی در شعر او پررنگ و برجسته شده است.
بررسی دیدگاه پیروان مکتب ساختارگرایی و نظریه تثبیت قطب های دوگانه روش کار قرار گرفت. بر این مبنا ریشه های اندیشه تقابلی و نیز شبکه مضامین متقابل در کلیات اقبال بررسی شد و سرانجام شبکه نظام مند تقابل های معنایی کلیات او به تصویر کشیده شد.
در کلیات اقبال لاهوری چندین حوزه تقابلی وجود دارد که هر یک در رده مفاهیم ارزشمند و بی ارزش، کفر و ایمان، خودی و بیخودی، عرفانی، عاشقانه قابل بررسی است.
خلاصه ماشینی:
نظام اخلاقی قرآن اسلامی عرفان مولوی ١- نمودار سرچشمه های بیان تقابلی در شعر اقبال کاربرد تقابل در زبان قرآن مجید بسیار زیاد است و به یقین ، اقبـال کـه زنـده بـودن پیکر ملت را وابسته به وجود قرآن کریم میداند وآن را حبل الله مینامـد از ایـن تـأثیر بینصیب نبوده است : ١٥٠ از یــک آیینــی مســلمان زنــده اســت پیکـــر ملـــت ز قـــرآن زنـــده اســـت مــا همــه خــاک و دل آگــاه اوســت اعتصــامش کــن کــه حبــل الله اوســت چــون گهــر در رشــتۀ او ســفته شــو ورنـــه ماننـــد غبـــار آشـــفته شـــو (اقبال، ١٣٨٨، ص٧١) این تأثیرپذیری از قرآن به دو شکل نمودار شده است : تأثیرپذیری از صـورت زبـان قرآن و نحوۀ کاربرد کلمات آن، و نیز استفاده از تعـالیم و مفـاهیم اسـلامی قـرآن.
در درون این شبکۀ گسـتردۀ تقـابلی کـه نشات گرفته از اندیشۀ اخلاقی و دینی شاعر است ، شبکه های تقابلی دیگری رقـم مـی- خورد که خودی و غیر، کفر و ایمان، مرگ و زندگی و مفاهیم متقابل عرفان اسـلامی از این دسته اند.
٣-جدول مفاهیم ارزشمند و بی ارزش کلیات اقبال لاهوری (به تصویر صفحه رجوع شود) ١٥٨ تــا تــوانی کیمیــا شــو گــل مشــو در جهــان مــنعم شــو و ســائل مشــو (اقبال، ١٣٨٨، ص٨٦) چـون صـبا بـر صــورت گـل هـا مـتن غوطــــه انــــدر معنــــی گلــــزار زن (همان، ص٨٠) ٤- تقابل دو مفهوم محوری کفر و ایمان و وابسته ها و هم بسته های معنایی بنیان اندیشۀ فلسفی اقبال با توجه به دو اصل اساسی لااله الاالله و محمـد رسـول الله پایه گذاری شده است .