چکیده:
مثنوی پژوهان، نخستین داستان مثنوی، موسوم به «کنیزک و پادشاه» را اثری نمادین دانسته و هر یک با توجه به دیدگاه خاص خود آن را رمزگشایی کردهاند. آنان در رمزگشایی از سه شخصیت داستان اتفاق نظر دارند و اختلاف نظر اصلی مربوط به رمزگشایی از شخصیت «شاه» و «کنیز» است. اغلب شارحان ظاهرا به پیروی از شرح خوارزمی، شاه را رمز «روح» و کنیز را رمز «نفس» فرض کردهاند. در آثار استاد عبدالحسین زرینکوب، کنیز رمز «انسان» و شاه رمز «خداوند» است اما از نظر برخی پناه بردن شاه به مسجد و اعترافش به اشتباه، با اینکه او را رمز خداوند فرض کنیم، ناسازگار است از این رو همچنان گرایش به نظریۀ خوارزمی بیشتر دیده میشود. در این پژوهش، پس از نقد دیگر دیدگاهها، با تکیه بر درونمایۀ اصلی داستان و شیوۀ داستانپردازی مولوی برای تبیین نظر استاد زرین کوب، تلاش شده است. فرض آن است که درونمایۀ اصلی داستان، شرح خطای انسان (کنیزک) در شناخت معشوق حقیقی (شاه) و گزینش معشوقی ناپایدار به نام دنیا (زرگر) است. عواملی که این فرضیه را تأیید میکند دو دسته است: دلایل خارج از داستان عبارت است از: درونمایۀ مأخذ اصلی قصه، سابقۀ مضمون در متون گنوسی، پیشینۀ مضمون در آثار عارفان متقدم به ویژه عطار و تکرار مضمون در دیگر حکایتهای مثنوی. دلایل داخل داستان نیز عبارت است از: درآمد داستان و بیت خروج، گره داستان و شخصیت محوری آن و گرهگشایی و نتیجهگیری مولوی در پایان داستان.
The researchers of Mathnavi have considered the first tale of this work named “Kanizak va Padeshah” as a symbolic tale and each of them has decoded it according to his particular view. They all agree upon decoding three characters of this tale. The main dispute is over decoding the king and maid characters. Seemingly following the Kharazmi commentary، most commentators assume king as the symbol of soul and maid as the symbol of the self. In the works of Dr Zarinkoub، maid and king symbolize human being and God respectively. But some scholars believe that king’s taking shelter in the mosque and confessing to his fault is discordant with considering him as the symbol of God. Thus، there seems to be more propensity to Kharazmi’s view. After criticizing other views، this research tries to explain the view of Zarinkoub by focusing on the motif of the story and Molavi’s manner of fictionalization. It is assumed that the motif of this tale is the fault of human (maid) in knowing the true beloved (king) and choosing an unstable beloved named the world (goldsmith). There are two groups of factors which confirm this hypothesis: the factors outside the tale which include the theme of the main source of the tale، the record of such theme in gnostic texts، the presence of this theme in the works of early mystics like Attar and the repetition of such theme in other tales of Mathnavi. The factors inside the tale are: the prologue of the tale and final verse، the dilemma of the tale and its pivotal character، the denouement and conclusion by Molavi at the end of the tale.
خلاصه ماشینی:
چکیدۀ نظر هر یک از این محققان در جدول زیر آمده است: مفسر شاه کنیزک زرگر پزشکان طبیب ارجاع خوارزمی روح انسانی نفس دنیای دون و عشق جهان بوقلمون تدبیرات نفسانی و قوای انسانی طبیب ربانی / جذبه رحمانی (خوارزمی، 1384: 408) انقروی روح روح حیوانی هوای بشریت علمای مقلد/ مشایخ مزور پیر (انقروی، 1388: 1/ 54) خواجه ایوب پارسا عقل جزوی/ روح نفس جزوی / نفس دنیای دنی علوم ظاهر عقل کلی/ جذبه (پارسا، 1377: 25) اکبرآبادی روح نفس دنیا شیخان مزور - (اکبرآبادی، 1383: 1/ 20) حکیم سبزواری عقل/ عقل جزئی نفس/ نفس جزئی دنیا / تن - مرشد کامل/ عقل کلی به نقل از: (فروزانفر1386: 1/ 50) نیکلسون روح (عقل جزئی) نفس (نفس حیوانی) لذائذ دنیایی عقل جمال حق عقل کل /مرشد (مولوی، 1372: 1/ 28) گولپینارلی مولوی عشق گذرا شمس (گولپینارلی، 1384: 1/ 93) کریم زمانی روح نفس حیوانی/ سالک مبتدی عالم صورت/ دنیا عقل جزوی یا مشایخ ظاهری عقل کلی یا مشایخ حقیقی (زمانی، 1387: 1/ 70) عباس خیر آبادی سالک / روح نفس/ نفس تعلقات مادی تن عقل جزوی/ عقل عشق حکمت/ پیر (خیرآبادی، 1380: 68-62) کاظم دزفولیان نفس ناطقه نفس اماره تعلقات نفسانی و دنیوی - پیر طریقت و مرشد الهی (دزفولیان، 1375: 80) محمد خواجوی روح قدسی نفس انسانی دنیا و مظاهر فریبای آن اتعاظات عقلی مرشد ربانی (خواجوی، 1384: 26-25) محمد جعفر مصفا اصالت انسان/ خرد و عقل مفید نفس تصورات آرزویی عقل جزئی و حرکات ذهن انسان عقل مفید / خرد در خدمت فطرت (مصفا، 1380 : 35-20 ) سلماسی زاده عقل نفس لذات حسی - عقل (سلماسی زاده، 2537 : 78) مهدی نوریان جان تن علایق دنیوی - پیر طریقت (نوریان، 1370: 162) اسحاق طغیانی انسان کامل نفس دنیا - انسان کامل / مرشد (طغیانی، 1371: 78) ابراهیم قیصری صوفی /روح نفس دنیا - (قیصری، 1378: 38-33) محمدحسن حائری عرفان عاشقانه مولوی عرفان زاهدانه - شمس (حائری، 1379: 59-52) قبادی و گرجی (من) نهاد سمبل انسان رشد یافته شخصیت روان رنجور تجربیات گذشته کنیز درمانگران کذایی (فرامن)روانکاو امین و مشاور معتمد (قبادی و گرجی، 1383: 189) مهدی تدین انسان/روح/ مولانا نفس / من عالم صورت علمای ظاهری/ فلاسفه ولی خدا پیر (تدین، 1384: 45-20) مفسر شاه کنیزک زرگر پزشکان طبیب ارجاع ابراهیم رنجبر روح نفس آدمی دنیا /جاذبههای حسی حکیمان استدلالی دانشمندان بحثی عنایت الهی برای درمان نفس انسان (رنجبر، 1384: 164-146) زرینکوب عالم علوی سالک / روح تعلقات حسی مشایخ (زرینکوب، 1366: 420 و21) زرین کوب حق روح عالم طبع - (زرینکوب، 1372 الف: 49) زرین کوب - روح انسانی(اعم) مولوی (اخص) تعلق به زرق و برق دنیا/ علم پرستی - پیر(اعم) شمس (اخص) (زرینکوب، 1382: 12و 13) زرین کوب حق روح خودی کنیزک (زرینکوب، 1372ب: 519) با توجه به مفاد جدول فوق، میتوان گفت عموم پژوهندگان در رمزگشایی از سه شخصیت زرگر، پزشکان و طبیب الهی اتفاق نظر دارند.