چکیده:
در آغاز دهه ی 1340 ش. برنامه ی اصلاحات ارضی در ایران اجرا شد، نظام زمین داری را دگرگون ساخت و روابط ارباب رعیتی تحت الشعاع آن قرار گرفت. اجرای این برنامه، روستاییان را صاحب زمین نمود و آنان را از زیر سلطه ی ارباب درآورد و روستاییان را مالک زمین هایی نمود، که روی آن کار می کردند. دولت ایران در دوره ی پهلوی دوم (محمدرضا شاه) تحت فشار آمریکا و جان. اف. کندی رئیس جمهور آن به منظور مقابله با نفوذ کمونیسم در ایران به یک سلسله اصلاحات اجتماعی به خصوص اصلاحات ارضی در کشور دست زد. اصلاحات ارضی اصل اول انقلاب سفید محمدرضا شاه پهلوی بود، که در سال 1340 ش. به اجرا درآمد. هدف دولت پهلوی از انجام برنامه ی اصلاحات ارضی، ایجاد یک پایگاه اجتماعی برای خود در میان روستاییان بود. اصلاحات ارضی در ایران در سه مرحله اجرا شد و از زمان اجرایی شدن، پیامدهای متعدد سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به دنبال داشت. از همان آغاز اجرای برنامه ی اصلاحات ارضی، این برنامه در شهرستان بیرجند نیز اجرا شد. اجرای برنامه ی اصلاحات ارضی در بیرجند نیز سه مرحله داشت، که هر سه مرحله ی آن به طور کاملا محدود و پراکنده در این شهرستان انجام شد. نگارنده در این مقاله به دنبال بررسی روند اجرای اصلاحات ارضی در شهرستان بیرجند است. با اجرا شدن مراحل اصلاحات ارضی در این استان، بیرجند نیز تحت الشعاع آن قرار گرفت و این برنامه در آن جا نیز به اجرا درآمد.
خلاصه ماشینی:
در مرحله ی دوم اصلاحات ارضی، اکثر مالکان بیرجند از میان 5 بند الحاقی به قانون اصلاحات ارضی، بند اول یعنی اجاره زمین به رعایا را انتخاب کردند و هم چنین مالکانی هم بودند که مقداری از اراضی خود را به رعایای خود فروختند و یا با توافق یک دیگر یک واحد سهامی زراعی تشکیل دادند.
اجرای برنامه ی اصلاحات ارضی، روستاییان کشور را صاحب زمین کرد؛ اما تعداد این تازه مالکان در شهرستان بیرجند بسیار کم بود، زیرا بیشتر اراضی مرغوب و آباد در این منطقه به خاندان با نفوذ علم تعلق داشت، که آن ها با استفاده از نفوذ خود و برخی ترفندها توانستند از تقسیم اراضی شان جلوگیری کنند و آن دسته از مالکان دیگر که املاکشان مشمول اصلاحات ارضی شد چندان زیاد نبود که بتواند تمامی رعایا را صاحب زمین کند.
در اکثر این روستاها علاوه بر اراضی کشاورزی (زمین های آبی)، اراضی موات و بایر نیز در میان روستاییان تقسیم شد و برخی از خوش نشینان منطقه علاوه بر زارعان سهم بر، در شمار کسانی قرار گرفتند که از زمین های دیمی و خشک سهم بردند، اما همان طور که بخش مطالعات و تحقیقات اجتماعی دانشگاه تهران نشان داد بیشتر زمین های دیمی آن جا خشک و چندان قابل بهره وری نبود و ارزش اقتصادی چندانی نداشت و به تمام روستاییان تعلق داشت (سازمان اسناد و کتابخانه ملی ج10.