چکیده:
واقعه پانزده خرداد در تاریخ تحولات سیاســی معاصر ایران ســرآغاز روندی بود که منتهــی به پیروزی انقلاب اســلامی ایران بــه رهبری مرجعیت دینی - امــام خمینی (ره )- گردید. این رخداد همانند دیگر پدیده های سیاســی و اجتماعی در تحلیلی جامعه شناختی و سیاســی معلول عوامل متعددی اســت و از زاویه رهیافت های گوناگون قابل تجزیه و تحلیل به شمار می رود. این مقاله هرچند طبق منطق دینی و باورهای مذهبی قیام پانزده خرداد را نافرجام نمی داند و آن را پایه گذار تکوین و تســریع فرایند انقلاب بی بدیل اسلامی ایران ارزیابی می نماید، اما طبق ارزیابی ها و محاســبات متعارف عقل سیاســی ابزاری که دســت یابی به اهداف عاجــل و کوتاه مــدت را مبنا قرار می دهــد، با رویکردی تحلیلی - تاریخی و با روشــی اســنادی -کتابخانه ای و در چهارچوب نظریه ســاختار فرصت سیاســی نافرجامی ظهور و فرجــام این قیــام را مورد مطالعــه قرار می دهد. ایــن نظریه که معتقد اســت انتظار و دورنمای جنبش های اعتراضی برای طرح و تعقیب خواســته های معین ، بسیج هواداران ، و تاثیرگذاری بر آنان کاملا زمینه پرورده اســت و مختصات محیط سیاسی نقشی کلیدی در تعیین فرجام جنبش های اعتراضی دارد، ســاختار فرصت سیاســی را در آستانه وقوع قیام پانزده خرداد بررســی می کند و دگردیســی مولفه های ساختار یادشده را از سال ١٣٣٩ تا ١٣٤٢ در سرنوشت قیام دخیل می داند. از این منظر فرصت های نوپدید در عرصه سیاسی ایران از قبیل مرجعیــت امام خمینی (ره ) متعاقب رحلت آیت الله العظمی بروجردی (ره ) و آیت الله کاشــانی ، فضای نسبتا باز آزادی سیاســی برونزا در دولت امینی ، روی کار آمدن /
خلاصه ماشینی:
از این منظر فرصت های نوپدید در عرصه سیاسی ایران از قبیل مرجعیــت امام خمینی (ره ) متعاقب رحلت آیت الله العظمی بروجردی (ره ) و آیت الله کاشــانی ، فضای نسبتا باز آزادی سیاســی برونزا در دولت امینی ، روی کار آمدن / دموکرات ها در ایالات متحده آمریکا، تقارن قیام با ماه محرم که برای شیعیان نماد مبارزه و قیام علیه ستمگری حاکمان زمانه است را می توان در زمینه سازی قیام پانزده خرداد مؤثر دانســت ، اما تغییر عناصر ساختار فرصت سیاســی مانند تحدید مجاری مشارکت سیاسی اعتراضی با ســرکوب دهشت انگیز مردم و روحانیت ، فقدان ساختار ارتباطی سازمان یافته مردمی ، تغییر رویکرد آمریکا نســبت به رژیم و اعتماد به آن ، تبدیل اختلافات جزئی بین عناصر رژیم به وحدت و خلاصه تلاقی شرایط درونی و بیرونی محیط سیاسی ایران مانع دستیابی قیام به هدف آنی خود یعنی تغییر و براندازی رژیم پهلوی گردید.
در واقع ، امام خمینی و ســایر نیروهای مذهبی ، تحت تأثیر فضای باز سیاســی و همراه با احزاب و جمعیت های سیاســی و اجتماعی این دوره ، پا به عرصه سیاســت کشور نگذاشتند و فعالیت سیاســی و اجتماعی مســتقل ایشان در انتهای دوره موســوم به فضای باز سیاسی و بــه بهانۀ واکنــش به تصویب لایحه انجمن های ایالتی و ولایتــی ، که مفاد آن غیرقانونی و ضدمذهبی تلقی می شد، اوج گرفت و طی یک روند ٩ ماهه به قیام پانزده خرداد منتهی شد و حرکت سیاســی و اجتماعی مســتقل و یگانه ای را پیگیری نمود که به قیام پانزده خرداد و ســرانجام به انقلاب اســلامی منتهی گردید و دیگر گروه ها، جمعیت ها و احزاب سیاسی را از یک ســو، و آحاد مردم ایران را از ســوی دیگر، زیر نفوذ و تأثیر عمیق و گســترده خود قرار داد.
14- Rucht, )1996(, "National Context and Movement Structures: in Comparative Perspective on Social Movements: Political Opportunities, Mobilizing Structures and Cultural Framing, Ed, Doug Mc Adam, John D.