چکیده:
تنظیمات، جنبش اصلاحات در حکومت عثمانی در یک دوره چهل ساله است. میرزا محمدتقی خان امیرکبیر درزمان حضور خود در عثمانی فرصت یافت تا از نزدیک شاهد دگرگونی ها در آنجا باشد. پس از مرگ امیر، نزدیک به دو دهه تاریک دیگر با صدارت میرزا آقاخان نوری بر ایران گذشت و آنگاه نوبت به میرزا حسین خان سپهسالار رسید. او که مدت 12 سال در سفارت ایران در عثمانی به عنوان وزیر مختار خدمت میکرد از نزدیک دگرگونیهای سیاسی ـ اجتماعی را در عثمانی مشاهده نمود. افزون بر آن، میرزا ملکمخان ناظمالدوله نیز یکی دیگر از رجال نواندیش ایرانی است که از دگرگونیهای دوران تنظیمات در عثمانی تاثیر پذیرفته است.
این هر سه سیاستمداران برجسته ایرانی در زمان اقامت خود در عثمانی دگرگونیهای دوران تنظیمات در آن کشور را از نزدیک دیده، با آن آشنا شده و از آن تاثیرپذیرفته اند. در این نوشتار پس از بررسی نوشتههای منابع در این زمینه به نقد و ارزیابی آنها پرداخته و با روش تحلیلی و انتقادی، چگونگی و میزان تاثیر پذیرفتن آنان از دگرگونیهای دوران تنظیماتمورد بررسی قرار خواهد گرفت.
Tanzimat was the reformist movement in the Ottoman Empire. Amir Kabir’s embassy in Erzurum and a year prior to his removal from the embassy corresponded to one term of Mustafa Rashid Pasha’s chancellery. During his embassy in the Ottoman Empire، Amir Kabir took advantage of his time to closely observe the developments. He was acquainted with Mustafa Rashid Pasha، the reformation architect in the Ottoman Empire، and for that reason he made references to the reforms in the Ottoman Empire when he embarked upon his reformation in Iran. After his short chancellery and his untimely death، the reformations that Amir had started were aborted and he couldn’t reap the valuable results of his work.
After Amir’s death، Mirza Aghakhan Nouri reigned over the country during two dark decades، and then Mirza Hossein Khan Sepahsalar was assigned as chancellor. Prior to becoming the chancellor of Iran، Sepahsalar had served in the Ottoman Empire as the Minister Plenipotentiary of Iran for 12 years and was a close observer of social and political developments. He was affected by the Tanzimat movement during his ministry there. Mirza Malkam Khan Nazemoddoleh was another Iranian intellectual politicians who was affected by the Ottoman developments inspired by the Tanzimat movement.
The three Iranian statesmen mentioned above had closely observed the developments in the Ottoman Empire and were perhaps affected by it. In this paper، after a short literature review، we will evaluate and analyze them through analytical and critical method and will assess the extent to which the three statesmen were affected by the development during Tanzimat era.
خلاصه ماشینی:
(رياحي ، ١٣٩٠ : ٢٤٢) اما در بارة واژة «تنظيمات » که عربي و جمع واژة «تنظيم » است ، بايد گفت که ايـن واژه را عثماني ها از زبان عربي گرفته و به کار برده اند و همين واژه از زبان ترکي عثماني بـه زبان فارسي راه يافت و مورد استفادة کساني چون ميرزا تقي خان اميرکبير، ميـرزا حسـين - خان سپهسالار، ميرزا ملکم خان ناظم الدوله و حتي ميرزا فتحعلي آخونـدزاده قـرار گرفـت و مراد همۀ آنان از اين واژه ، همان نظم بخشيدن ، سروسامان دادن به امور و ايجاد دگرگوني و تحول در ساختارهاي سياسي ، اجتماعي ، اقتصادي و فرهنگي جامعه بود.
آدميـت در اين زمينه و باز هم در رد ديدگاه هاي کساني چون اعتمادالسلطنه و سيدحسن تقي زاده کـه ميرزا حسين خان سپهسالار را در اجراي اصلاحاتش تـأثير پذيرفتـه از تنظيمـات عثمـاني و کساني چون مصطفي عالي پاشا، فؤاد پاشا و به ويژه مدحت پاشا دانسته ، مي نويسد: او چون در جواني در فرانسه بوده ، از همان هنگام تحت تـأثير مـدنيت اروپـا قـرار گرفـت (آدميـت ، ٢٥٣٦، ١٥٣)، اما بي درنگ در دنباله مي افزايد: «از لحاظ تجربـۀ عملـي البتـه از اصـلاحات عصر تنظيمات متأثر گشت ».
با توجه به آنچه گذشت ، در اين که ميرزا حسين خان سپهسالار در پيشبرد اصلاحات خود و برنامه هايي که به منظور دگرگون کردن ساختارهاي کهنۀ جامعه ايران داشته اسـت ، تحت تأثير تنظيمات عثماني بود، ترديدي نيست و اين تـأثير بسـيار فراتـر از آن اسـت کـه آدميت در کمرنگ ساختن و کم جلوه نشان دادنش تلاش کرده است .
ميرزا ملکم خان در مدت زمان حضور و اقامت خود در خاک عثماني با دگرگوني هـاي عصر تنظيمات آشنا شد و تحت تأثير آن قرار گرفت .