چکیده:
گچبری، از قدیمیترین شیوه های تزئین معماری ایرانی است. در میان شهرهای داعیه دار شکوفایی هنر گچبری ایرانی، شهر یزد پیشینهای برجسته دارد. در ادوار تاریخی این شهر، دوره قاجار، پررونقترین عصر بهکارگیری گچ در تزئینات معماری آن است. بین شیوههای متفاوت آفرینش این هنر، اجرای نقوش با ضخامت بسیار اندک، در نمایی بسیار ظریف و هنرمندانه، روش معمول و متداول این دوره بودهاست. شواهدی همچون بهچشمنیامدن رد ابزار گچبری، وجود طرحهای تکرارشونده کوچک، اندازه یکسان نقوش بدون کمترین تفاوت و تغییر و اجرای گچبری با ضخامت بسیار کم، اجرای این تزئینات را بهوسیله ابزار گچبری و برش و کندهکاری لایه گچ، منتفیمیکند. آنچه در بررسی اولیه به ذهن میرسد، استفاده از نوعی قالب در اجرای این تزئینات است. از سوی دیگر، بهنظرمیرسد تزئینات یادشده در موارد متعدد باوجود شباهتهای بهظاهر بسیار، با شیوهای متفاوت اجراشدهباشند.
ازینرو، هدف اصلی این پژوهش، شناسایی تفاوتها و گوناگونی روشهای بهکاررفته برای اجرای این نمونه از گچبریها در شهر یزد، دوره قاجار، است. برای شناخت بیشتر روشهای اجرای این شیوه تزئینی، برای نمونه، تزئینات محراب شبستان شاهزاده در مسجد جامعکبیر یزد مطالعهشد. جهت بهدستآوردن نتیجه مطلوب، از روشهای آزمایشگاهی و دستگاهی استفادهشد. همزمان، تعداد بسیاری از مقالات و منابع مکتوب که غیرمستقیم به این شیوه تزئینی اشارهکردهاند نیز، بررسی شدند.
مشاهدات بصری و میکروسکوپی از مقاطع سطحی و عرضی نمونههای تزئینی، شناسایی عناصر تشکیلدهنده لایههای گچ و بررسی حضور مواد آلی و معدنی احتمالی در ترکیب با گچ، بررسی ساختار بلوری ترکیبات، رفتارانباشتگی و واپاشیدگی آنها و اندازه و ریختشناسی کریستالها، ازجمله نتایج کاربرد دو شیوه جداگانه اجرای آرایههای گچی قالبی با قالب پیشساخته، با بهکارگیری گچ زنده در اجرای تزئینات حاشیه تاقنمای محراب و روش قالب مهری با استفاده از گچ نیمکشته برای اجرای تزئینات لچکی تاقنمای محراب است.
ضمن اینکه، به کارگیری دو فن با ظاهر بسیارمشابه، همزمان در بخشهای نزدیکبههم در یک اثر تاریخی، هرچند گوناگونی فنون کار را با مصالح گچ در دوره قاجار نشانمیدهد لیکن سبب شده است تا در بررسی های اولیه، تفاوتهای این دو شیوه نادیده گرفته شوند.
Stucco decoration is one of the oldest methods of architectural decoration in Iran. The city of Yazd is one of the most famous cities regarding this kind of building decoration. Amongst the different periods of time، Qajar era is the most prosperous era in using stucco decoration. The most common method is making very thin، subtle and artistic patterns.
There is some evidence such as no trace of stucco tools، small repetitive designs، designs of the same size without the slightest difference and change and very low thickness of stucco patterns which all reject the use of stucco tools such as cutting and carving tools during the decoration procedures. What comes to mind in the first view is the usage of a template in the creation of this ornament. It seems that although the stucco decorations are the same، the methods are different. The outstanding example of this decoration can be seen in dome chamber of Prince mihrab in Jame Mosque of Yazd. In order to investigate such decoration methods، samples of these ornaments were taken for observational and laboratory studies. At the same time، a wide range of articles and different sources، which point indirectly to this kind of decorations، were studied. The findings of this study show that two different methods of molded plaster have been used.