چکیده:
دولت در اسفند 1309 به موجب قانون، انحصار بازرگانی خارجی کشور را در دست گرفت. در پژوهش های جدیدی که در مورد تاریخ و اقتصاد ایران صورت گرفته، توجه چندانی به این مساله نشده؛ یا ارزیابی ها شتاب زده و نآاگاهانه بوده و دلایل و پیامد های این اقدام مغفول مانده است. در این مقالهضمن اشاره به برخی از این دیدگاه های ساده انگارانه، تحولات بین المللی بعد از جنگ جهانی اول، اثرات بحران اقتصادی 1930 و نیز سلطه بازرگانی شوروی بر اقتصاد کشاورزی ایران، در تدوین این قانون بررسی شده است. یافته های این تحقیق نشانگر آن است که تحولات سیاسی و اقتصادی بعد از جنگ اول جهانی، در ایران نیز همانند سایر کشور های دیگر، لزوم دخالت دولت در اقتصاد را به وجود آورد. بحران اقتصاد جهانی1930، دولتی شدن بازرگانی خارجی روسیه و پایین آمدن ارزش نقره به عنوان واحد پول ایران، این امر را تا حد زیادی تشدید و الزام آور نمود. این اقدام دولت، حاصل یک برنامه ریزی اقتصادی بلندمدت نبود، بلکه نتیجه شرایط سیاسی و اقتصادی آن زمان بود و با آزمایش و خطا همراه شد. اما دست کم در کوتاه مدت باعث بهبود صادرات و تنظیم درآمد های دولت گردید. همچنین صنعتی سازی جایگزین واردات با دخالت دولت سرعت یافت، شرکت های بازرگانی و شرکت های سهامی جایگزین بازرگانی سنتی گردید و تغیرات متفاوتی در الگوی کشاورزی و صادرات آن به وجود آمد.
خلاصه ماشینی:
اما وزیر خارجه ایران در جواب اعتراض دولت انگلستان عنوان کرد که ایران برای جلوگیری از بحران شدید اقتصادی و ایجاد موازنۀ تجاری و به منظور حمایت از کشاورزی و صنایع داخلی به وضع قانون انحصار تجارت خارجی اقدام کرده و نمیخواهد محدودیتی در تجارت خارجی کشور ایجاد کند، بلکه در برابر هر جنسی که از سرحد کشور وارد میشود باید به میزان قیمت آن محصولات ایران صادر شود (وحید مازندرانی، ١٣١٦: ٧١-٨٣).
پس از جنگ جهانی اول به دلیل تشکیل حکومت های جدید از یک طرف و شکست و اشغال برخی کشورهای دیگر ـ همپای رشد احساسات ناسیونالیستی ـ ضرورت پیدایش اقتصاد ملی و دخالت دولت در امور اقتصادی برای حفظ و گسترش صنایع داخلی بیشتر شد؛ بنابراین در دهۀ ١٩٣٠ یک ناسیونالیسم افراطی در بسیاری از کشورها مانند آلمان ، ژاپن ، فرانسه ، اتریش ، چک اسلواکی، لهستان ، ایتالیا، ترکیه ، ایران و غیره شکل گرفت که در نتیجۀ آن محدودیت های شدید ارزی و بازرسیهای گمرکی به وجود آمد و برنامه های اقتصادی مشابهی در پیش گرفته شد.
تهران : شرکت سهامی) صادرات برخی از محصولات کشاورزی در نتیجۀ انحصار تجارت خارجی در سال های اول این قانون افزایش چشمگیری داشت ؛ برای مثال صادرات پنبه با وجود افزایش مصرف داخلی و احداث کارخانه های جدید نخ ریسی، از ٢٦ هزار تن در سال ١٣١١ به ٣٧ هزار تن در سال ١٣١٥ افزایش یافت که حدودا ٣٠ درصد رشد داشته است .