چکیده:
جنبش جنگل در حیات سیاسی– نظامی خود، مراحل متفاوتی را ازسر گذراند. جان مایه این جنبش ، مخالفت با حضور استعمارگران روس و انگلیس و ضدیت با استبداد داخلی بود. رهبر فرهمند آن ، میرزاکوچک خان ، از مشروطه طلبان متدینی بود که حیات شخصی خود را وقف پیشبرد اهداف جنبش کرد. با وقوع انقلاب کمونیستی در روسیه ، جنبش جنگل که دورة فتور خود را میگذراند، وارد مرحله جدیدی از تکاپوهای خود شد. به نظر میرسید انقلاب بلشویکی با اهداف آرمان گرایانه خود، جنبش را از رکود نجات داده است ؛ اما روند رویدادهای بعدی نشان داد که جنبش به شدت دچار تضادهای ژرف در هویت ایدئولوژیک و نیز اهداف خود شده بود. جنبش و رهبر آن ، متعلق به سرزمینی بودند که پایداری سنت ، ویژگی بارز آن بود؛ اما انقلاب بلشویکی، اگرچه از صافی تفکرات لنین گذشته بود، رهاورد مدرنیسم غربی به حساب میآمد. پر واضح بود که در لحظه ای تعیین کننده از تاریخ ، تضاد سنت و مدرنیته یا بهتر بگوییم ، تضاد نظریه و عمل ، خود را در عرصه و بستر واقعیت موجود جامعه نشان خواهد داد. مشخصا هیچ کدام از طرف ها بهرة شایانی از این ستیز نبردند: هم آرمان های بلشویکی به سبب پایداری سنت و حاملان آن ، یعنی رهبر جنبش ، یاران او و مردم اکثرا کشاورز گیلان ، صورت عملی به خود نگرفت و هم جنبش جنگل توسط بلشویک ها فرو گذاشته شد و سرانجام ، ازهم پاشید.
خلاصه ماشینی:
مشخصا هیچ کدام از طرف ها بهرة شایانی از این ستیز نبردند: هم آرمان های بلشویکی به سبب پایداری سنت و حاملان آن ، یعنی رهبر جنبش ، یاران او و مردم اکثرا کشاورز گیلان ، صورت عملی به خود نگرفت و هم جنبش جنگل توسط بلشویک ها فرو گذاشته شد و سرانجام ، ازهم پاشید.
آن ها در آن زمان نیت خود را آشکار نکردند، اما روند رویدادهای بعدی نشان داد که میخواستند نه تنها گیلان و جنبش جنگل ، که تمام ایران را به سمت یک جمهوری شوروی سوسیالیستی سوق دهند (پرسیتس ، ١٣٧٩: ٩).
1978: 119- 142 جدا از مسئلۀ دین ، میرزاکوچک خان بر ناکارآمد بودن آرمان های کمونیستی در گیلان تأکید داشت و بر این باور بود که معتقدان به این مرام ، جامعۀ ایران و پیچیدگیهای آن را نمیشناسند (یقیکیان ، ١٣٦٣: ١٠٩).
نخستین بند معاهدة میرزاکوچک خان با بلشویک ها این بود که نباید در گیلان تبلیغات کمونیستی به راه انداخت ؛ اما اعضای حزب عدالت به این امر اهمیتی ندادند و با تبلیغات گسترده در اندک زمانی بیش از سیصد نفر از جوانان رشت را گرد خود جمع کردند و اعتراض های میرزا هم نتیجه ای نداشت .
)، کمیتۀ مرکزی حزب کمونیست ایران اعلام کرد که میرزاکوچک خان از سمت خود در دولت انقلابی برکنار شده است .
Feodor Rothestein ١٢٢ -١٢١ :١٩٢٢)، طبق معاهدة مسکو- لندن و مسکو- تهران ، جنبش جنگل و رهبر فرهمند آن ، میرزاکوچک خان ، و حتی حیدرخان - که به طور غیرمترقبه به برنامه ها و ایده های رادیکال متمایل شده بود- به حال خود رها شدند.