چکیده:
شعر غنایی شعری است که با احساسات و عواطف شخصی شاعر در ارتباط است و ممکن است دربرگیرندۀ معانی و اندیشههای متفاوتی باشد. پیشینیان غزل را، که ازجمله مصادیق شعر غنایی است، شعری دانستهاند که مضمون عاشقانه دارد. با مطالعۀ سیر غزل درمییابیم به مرور زمان، مضامینی غیر از مضمون عاشقانه در غزل وارد شده و با توجه به نوع مضمون، صورتهای متفاوت غزل، ازجمله غزل مدحی، غزل انتقادی، و غزل تعلیمی شکل گرفته است. در این پژوهش، با استفاده از منابع کتابخانهای و به روش توصیفی ـ تحلیلی، غزل مدحی و سیر آن در دیوان غزلسرایان برجسته (از سنایی تا حافظ) بررسی شده است. اگرچه خاقانی را اولین شاعر غزل مدحی معرفی کردهاند، در این پژوهش نتیجه گرفته شده که سنایی مبدع این گونۀ ادبی است.
خلاصه ماشینی:
شمیسا نیز در سیر غزل در شعر فارسی (از آغاز تا امروز)، البته محتاطانه تر، معتقد است که خاقانی ظاهرا اولین کسی است که به سرودن غزل مدحی اقدام کـرد (١٣٦٢: ٢٣٨)؛ امـا در این مقاله با مطالعه و غور در دیوان شاعران برجستة قرن های ششـم تـا هشـتم ازجملـه سنایی ، انوری ، جمال الدین عبدالرزاق اصفهانی ، خاقانی ، عطار، سعدی ، مولوی ، و حافظ این مسئله رد شده است .
از همان دوران که شعر پارسی دری آغاز گرفت [سرودن شعر پارسی آغاز شد]، همگام با اشعار غنایی یا غزلیات ملحون یا عاشقانه که بیان احساسات و اندیشه های لطیف و فـردی شاعر بود و بدون هیچ گونه قصد خاصی سروده می شد، گونة دیگری از شعر غزلی که بـه آهنگ ویژة مدح از سلطان بود، خودنمایی کرد که آن ها را به مناسبت همراه بـودن بـا مـدح به طور کلی قصیده نامیدند و چون این گونه اشعار تا آن جا که بیـان اندیشـه هـای غنـایی و وصف طبیعت و می و معشوق است ، خود می تواند غزل به شمار رود، آن ها را بـه مناسـبت همراه شدن با مدح ، ’نسیب و تشبیب یا تغزل ‘ نامیدند (صبور، ١٣٥٥: ١٧٧).
در بررسی غزلیات خاقانی نیز چنین غزلی مشاهده می شود، ضمن این که می توان گفت خاقانی برای نخستین بار مضمون «ستایش غـزل خـویش » را بـا دیگر مضامین همراه کرده است و پس از او سعدی و حافظ به مدح و ستایش شـعر خـود اقبال نشان داده اند.