چکیده:
بیان صریح بعضی از معانی خوشایند نیست ، ولی به وسیله کنایه ، همـان معـانی را مـیتـوان بـا اسلوبی موثر و بلیغ بیان نمود. کنایه از تصریح بلیغ تر است ، چراکه کنایه مانند ادعای مفهومی است با ارائه دلیل . کنایه ذکر ملازم معنایی است تا ذهن مخاطب را از آنچه در کلام آمده ، به آنچه نیامده منتقل کند. استفاده از کنایه در کلام علل گوناگونی دارد که از جمله آنها میتـوان بـه رعایـت ادب ، تصویرگری، استدلال ، تزیین سخن و یا جذابیت بخشیدن به کلام اشاره کرد. قرآن به تمام قواعـدی که به سخن ، زیبایی و عمق میبخشد، توجه نموده است . یکی از صنایع لفظی و معیارهـای زیبـایی سخن ، «کنایه » است که قرآن از آن بهرة فراوان برده است و در مـوارد گونـاگون و بـه انگیـزه هـای متفاوت ، تعابیر کنایی دارد. در مقاله حاضر، به روش توصیفی ـ تحلیلی و با بررسی مـوردی ١٦ آیـه از آیات قرآن کریم ، کاربردهای مختلف این شیوة بیانی بررسی شده است .
خلاصه ماشینی:
٤ـ کاربردهای کنایه در قرآن کریم به سبب فراوانی کاربرد کنایه در قرآن ، بررسی همۀ آنها در یـک مقالـه ممکـن نیسـت ، لـذا بـه بررسی موردی ١٦ آیه از آیات قرآن کریم میپردازیم و برای این کار، آیـاتی را انتخـاب کـردیم کـه کنایه در آنها با انگیزه های مختلف به کار رفته است .
پیشتر ذکـر کـردیم که اگر چیزی را به همان نام که هست ، یعنی به اسم اصلی خود نام ببریم ، سه چهارم لذت و زیبـایی بیان را از میان میبریم ؛ زیرا کوششی که ذهن برای ایجاد پیوند میان معانی و ارتباط اجزای سازندة خیال دارد، به این صورت از میان میرود و آن لذتی که حاصـل جستجوسـت ، بـه صـورت نـاچیزی درمیآید، لذا هدف از کنایه در این آیه میتواند «جذابیت بخشیدن به کلام » باشد.
در این آیه ، «کانا یاکلان الطعام » (خوردن غذا)، کنایه از «قضـای حاجـت » اسـت کـه برای «رعایت ادب » به صورت کنایی به کار رفته است .
(479 :1373 در این آیه دو کنایه به کار رفته است : الف ) از آنجا که قیدی برای کلمـه «جلـود» آورده نشـده است و نفرموده پوست کدام یک از اعضاء، لذا جلود میتوانـد کنایـه از عـورت باشـد کـه بـه خـاطر «رعایت ادب » نام آن برده نشده است (نیشابوری، ١٤١٥ق .
هدف از کنایه در مورد دوم ، «ایجاز» است ، چرا که این لفظ کنایی با ایجاز خود معنایی را القا کرده که در صورت تصریح ، الفاظ بسیاری باید عهده دار القای همان معنا میشدند.
در این آیه ، برای «تزیین سخن و رعایت ادب »، با آوردن لفظ «حرث » بـه صورت کنایی به رابطۀ زناشویی اشاره شده است .