چکیده:
ایمان موضوعی پرسابقه در کلام واندیشه دینی است، که قدمتی به تاریخ ادیان دارد. از آنجا که پیروان هر دینی خود را مؤمن میخوانند، رستگاری و سعادت را در سایه ایمان مییابند. امروزه، سخن از ایمان در مباحث معرفتشناختی جایگاه خود را دارد و با نگاه ویژهای بدان پرداخته میشود؛ از اینرو دانشمندان معاصر بهدنبال تحلیل ماهیت ایمان، به تعریف ایمان، سنخ، متعلق، آثار ایمان و تعیین رابطه آن با عقل، عمل و ... پرداختهاند. تعیین دقیق ماهیت ایمان دینی میتواند نقش آن را در تشکیل معرفت دینی نشان دهد. در این پژوهش با تکیه بر نهجالبلاغه، دیدگاه امیرالمؤمنین علی(ع) را درباره مؤلفههای یاد شده، تحلیل کرده و دیدگاه علامه طباطبایی در تفسیر المیزان را با آن مقایسه نمودهایم. به نظر میرسد، بسیاری از نقطهنظرهای علمی ایشان بر قرآن و نهجالبلاغه مبتنی است. البته علامه طباطبایی در ارائه دیدگاههای خود، نگاه علمی و فلسفیاش را با بسط و گسترش بیشتری ارائه میدهد. از نتایج بهدست آمده این است که ایمان از سنخ و نوع باور است؛ اما باوری که در قلب انسان چنان جای گرفته که باعث میشود مؤمن به لوازم آن التزام عملی پیدا کند.
خلاصه ماشینی:
"یعنی ما از یک طرف افرادی داریم وابسته کامل به دنیای فانی و از سوی دیگر اولیایی داریم کاملا منقطع از این عالم و متوجه به خدای متعال و البته میتوانیم افرادی را هم داشته باشیم که از هر دو حالت سهمی داشته باشند که این همان مراتب ایمان و مراتب شرک به شمار میرود (همان : ٣٠٤- ٣٠٣) این بیان مؤید همان است که گفتیم ایمان در مراحل عالیه و پس از التزام عملی به باور و عامل به یقین مبدل میگردد و برای همین است که علامه میفرمایند: «ایمان هرگز علم صرف نیست » (الطباطبایی، ١٣٧٢: ٣/١٥) ایشان مقام «یقین » را از آیه ذیل استخراج می کنند که : «و ما کان به علیهم من سلطان الا لنعلم من یومن بالاخره ممن هو منها فی شک و ربک علی کل شیء حفیظ » (سباء/٢١) « و [شیطان ] را بر آنان تسلطی نبود، جز آن که کسی را که به آخرت ایمان دارد از کسی که درباره آن در تردید است باز شناسیم .
در آثار علامه طباطبایی کمتر از رابطه بین عقل و ایمان سخن گفته شده است و ایشـان در ایـن گونـه مباحث بیشتر متمرکز به تبیین رابطه بین دین و عقل بوده اند و این که آیا تضادی بین یافته های عقلانی و یافته های وحیانی وجود دارد یا خیر؟ اما با توجه به این که ایشان در بحث از ایمان ، از یقین و این که مرحله کامل ایمان نیل به یقین است سخن میگویند (الطباطبایی، ١٣٧٢: ٤٤/١) و معتقدند که پایبندی به لـوازم اعتقاد به یقین عقلی و معرفتی منجر میشود و از سوی دیگر نیل به یقین را منوط به اسـتدلال برهـانی و قیاس میکنند (طباطبایی، ١٣٧١: ٣١)؛ میتوان از رابطه عقل و ایمان از دیدگاه ایشان سخن گفـت ."