چکیده:
با توجه به اهمیت و جایگاه نظام اسکان در آمایش سرزمین و توسعة نواحی، هدف مقالة حاضر بررسی وضعیت تعادل و تناسب در نظام شهری استان نوظهور قم است. تحقیق حاضر به لحاظ هدف از نوع تحقیقات توسعهای، و به لحاظ ماهیت توصیفی- تحلیلی است. به منظور گردآوری اطلاعات روش اسنادی بهکار گرفته شد و تحلیل نظام شهری استان قم نیز با بهکارگیری 12 شاخص (نخستشهری، دو شهر، مهتا، موما و الوصابی، کینزبرگ، ضریب پراکندگی، هرفیندال، آنتروپی شانون، رتبهانداز و اصلاحشدة رتبة اندازه، شاخص مجاورت، و تناسب مکانی) صورت گرفت. نتایج تحقیق نشان میدهد بهجز شهر قم، بقیة نقاط سابقة شهرنشینی زیادی ندارند و پس از ارتقای شهرستان قم به مرتبة استان، به شهر تبدیل شدهاند، در حالی که حتی معیار تعریف جمعیتی شهر (10 هزار نفر جمعیت) را نداشتهاند. همة شاخصهای بررسیشده حاکی از شدیدترین میزان نخستشهری، تمرکز، عدم تعادل و عدم تناسب مکانی در نظام شهری قم است. حتی شکلگیری استان قم و ایجاد خدمات و نهادهای شهری در نقاط نوظهور عدم تعادل را کاهش نداده است. همچنین، شهر قم به عنوان بزرگترین و تکشهر مسلط، توان طبیعی مطلوب برای پذیرش این جمعیت را ندارد. در پایان، پیشنهادهایی در راستای تعادلبخشی نظام شهری قم مطرح شده است که اهم آن بر شناخت ظرفیت و توانهای شهرهای کوچک استان (بالاخص شهر کهک) و انتقال بخشی از فعالیتها به آنها است.
Balancing in territories settlements، especially in the urban systems، is important for spatial planning. According to studies carried out in a non-equilibrium state of the urban system and the primacy phenomenon is evident at national and regional levels in Iran. The purpose of this paper is to explore the urban hierarchy of Qom province، especially in the course of time. This study، is descriptive and analytical method and developmental research by purpose. Documentary methods have been used for data collection. In order to analyze the urban system has been used many indicators (primacy، two city، Mehta، Moomaw&Alwosabi، Kinsburg، scattering coefficient، Herfindahl، Shannon entropy، size- rank and improved size-rank). The results show province of Qom has 6 city that all cities don’t have record high urbanization except the city of Qom. Also، all indicators show that the city of Qom has the strongest urban prime rate، concentration and imbalance. Even become the province of Qom and the formation of new urban areas couldn''t reduce imbalances.
خلاصه ماشینی:
به اعتقاد بري، در بررسي هاي نظام شهري با دو نوع توزيع انـدازة شـهري مشـخص مـواجهيم ، رتبه - اندازه که طبق آن توزيع اندازة شهرها طبق کـلاس جمعيتـي آنهـا در درون يـک کشـور در قالب نمودار لگاريتمي بيان مي شود، و نخست شهري که در آن طبقه اي از شهرهاي کوچک توسـط يک شهر يا چند شهر بزرگ تسلط مي شود و در تعداد شـهرهاي ميـاني نقـص و کمبـود مشـاهده مي شود (١٩٦٤ ,Berry).
نخسـت شـهري در اصلي ترين معنايي که براي اولين بار مارک جفرسون ٢ (١٩٣٩) جغرافيدان آمريکايي در کتاب قانون نخست شهري ٣ بيان کرد، به اين معنـي اسـت کـه انـدازة نخسـتين شـهر در يـک کشـور بـه طـور غيرمتناسبي نسبت به اندازة دومين شهر بزرگتر باشد (١٩٨٩ ,Mutlu).
) - دسترسي به منابع آب (نزديکي به رودخانه ها و منابع آبي ديگر) قابليت - مقدار بارندگي (شرايط مطلوب، افزايش ميزان بارش ساليانه است ) - قابليت اراضي - شرايط آب و سرزمين هوايي فرهودي و همکاران، ١٣٨٨؛ عظيمي ، ١٣٨١؛ حکمت نيا و موسوي، ١٣٨٥؛ آسايش و استعلاجي ، ١٣٨٢ يافته هاي تحقيق بر اساس مباحث بيانشده در مباني نظري و روش تحقيق ، در اين قسمت سـعي شـده اسـت نظـام شهري استان قم بر مبناي شاخص ها و معيارهاي يادشده سنجيده شود.
نکتة بسيار مهم اينکه در همة شاخص هاي پنجگانة اين قسمت ، ميزان نخسـت شـهري در نظـام شهري استان قم از دهة ٦٥ به بعد و حتي با شکل گيري استان قم ، همچنان افزايش يافته است .