چکیده:
ایهام یکی از ترفندهای زیباییشناسی است که موجب گیرایی کلام و غافلگیری و اعجاب خواننده، و نیز لذت در کشف پس از درنگآفرینی در پذیرش معنا و تکثر لایههای معانی کلام میشود. در پژوهش حاضر، شانزده مورد از گونههای ایهامی ـ که به نوعی به توسع دایرۀ معانی واژگان (دیوان همام) در محور همنشینی کلام میانجامد ـ طی 36 بیت بررسی شده و تکثر معانی و مفاهیم اتساعی واژگان شرح شده است. نویسنده در مقالۀ خویش به این نتیجه رسیده که دیوان همام تبریزی، مملو از انواع ایهامهای شاعرانه و بلاغی است که شاعر با استفادۀ بهینه از انواع متنوع این شگرد هنری، افقهای زیباییشناسانۀ بدیعی را در کلامش نقش بسته و در تکثر و توسعۀ معنای سخن، دروازۀ تفسیر و تأویل را به روی خواننده گشوده است، به نحوی که گاهی کلامش، از دیدگاه معنیشناسی، ذوالوجوه و حجمی است.
خلاصه ماشینی:
یعنی شاعر دو کلمه را طوری به کار می بـرد کـه خواننـده در بدایت امر تصور کند میان آنها تضاد وجود دارد، اما با کمی دقت معلوم شود در پس معنا و مفهوم مورد نظر شاعر، برخلاف تصور اولیـه خواننده ، نوعی تناسب و هم معنایی بـه سـبب معانی متفاوت یک واژه پدید آید؛ برای نمونه ، به این بیت همام توجه کنید: ز نعــم گفــتن تــو ســایل انعامــت را دهن از خنده به شکل دهن لا دیـدم (همام تبریزی، ١٣٧٠: ١٢٢) مقصود شاعر از لفظ «لا» در بیت ، شکل ظاهری آن است ، ولی معنای دیگر نـامرادش که «نه » است ، با لفظ «نعم » به معنی «بله » ایهام تضاد دارد؛ البتـه واژـه «سـایل » در معنی پرسشگر ـ که مراد شاعر نیست ـ با واژه های «نعم » و «لا» ایهام تناسب می سازد، که معنی مراد آن در بیت ، گدا و متکدی است .
به نظر ما، ایـن ایهام هم یکی از زیربخش های ایهام زبرزنجیره ای است ، چون مثال زیر کـه ایهـام در آن نتیجـه چندگون خوانی است ؛ یعنی واژـه «ترکش » در معنی «تیر» به کـار رفتـه ، ولـی معنی دیگر آن که تارهای روی ساز را گویند و در اینجا مراد نیست ، با «آهنـگ » ایهـام تناسـب دارد.