چکیده:
سعدی با وجود این که اصل آزادی و اختیار انسان را هرگز به طور کامل نفی نکرده، به شدت تحت تاثیر اندیشه های جبرگرایانه و تقدیرگرایی ناشی از آن بوده است. اغلب سعدی پژوهان در ریشه یابی جبرگرایی وی، اندیشه های اشعری را مهم ترین عامل دانسته اند؛ در حالی که این رویکرد ریشه ها و سرچشمه های کهن تری دارد و چنان که یافته های این پژوهش نشان می دهد، سعدی جدا از اقتضای اوضاع سیاسی و مذهبی و اجتماعی خاص روزگار خود، و در عین اثر پذیری از اندیشه های اشعری با اندیشه های زروانی نیز آشنا بوده است. این جستار به منظور راه یابی به اصالت اندیشه های سعدی در این زمینه و همسو با تبیین هر چه بیشتر این موضوع انجام گرفته و در آن به بیان مهم ترین اصول این نوع تفکر، یعنی اهمیت و نقش موثر آسمان و ستارگان، قدرت دهر و روزگار و به ویژه اهمیت تقدیر و بخت در زندگی انسان از دیدگاه سعدی و تطبیق آن با یکی از منابع اصلی اندیشه های زروانی ـ مینوی خرد ـ پرداخته شده است.
خلاصه ماشینی:
اين جستار به منظور راه يابي به اصالت انديشه هاي سعدي در اين زمينه و همسو با تبيين هر چه بيشتر اين موضوع انجام گرفته و در آن به بيان مهم ترين اصول اين نوع تفکر، يعني اهميت و نقش مؤثر آسمان و ستارگان ، قدرت دهر و روزگار و به ويژه اهميت تقدير و بخت در زندگي انسان از ديدگاه سعدي و تطبيق آن با يکي از منابع اصلي انديشه هاي زرواني ـ مينوي خرد ـ پرداخته شده است .
عمده ترين نکته مورد توجه در زمينه بررسي انديشه هاي ايراني در آثار سعدي نيز ريشه يابي گاه و بي گاه پند و اندرزها، توجه به باورهاي عاميانه و بيان اثرپذيري سعدي از انديشه هاي فردوسي و توجه او به شاهنامه است ؛ اما بررسي جبر و اختيار در شعر و نثر سعدي که با موضوع اين مقاله نيز ارتباط دارد، از موضوعات موردتوجه پژوهشگران بوده است ؛ براي نمونه در هخامنشي (٢٥٣٥)، دشتي (بي تا)، ماسه (١٣٦٤)، آزادي (١٣٦٦) و محقق (١٣٥٢) به موضوعاتي چون قضا و قدر و بخت و سرنوشت در آثار سعدي اشاراتي گذرا و گاه قابل تأمل شده است ، اما در اغلب اين پژوهش هاي پراکنده و نه لزوماً ويژه انديشه هاي ايراني و زرواني ، اساس کار بر توجه به ديدگاه هاي اشعري ، شرح جبرگرايي اين مکتب فکري و تأثير آن بر انديشه ها، آثار و حتي چگونگي بروز تضاد در پند و اندرزها و آموزه هاي اخلاقي سعدي از اين راه بوده است ؛ البته توجه سعدي به قضا و قدر، از ديدگاه هاي ديگري نيز بررسي شده است که باز دربرگيرنده همه مطلب نيست .