چکیده:
اصطلاح عنایت الهی در حکمت متعالیه صدرایی به معنای علم ذاتی الهی است که منشاء تحقق خارجی فعل و نظام احسن است. علاوه بر این علم الهی نیز مشترک بین صفات ذاتی و فعلی محسوب می شود. بنابراین مسئله عنایت الهی را نیز می توان از جهت ذاتی-علم الهی- و فعلی-نظام احسن- مورد تحلیل قرار داد. سئوالات اصلی این مقاله این است که اولا، اگر این دو جنبه از عنایت الهی را مورد تحلیل قرار دهیم، با چه مسائلی در حکمت متعالیه در ارتباط اند. ثانیا، این دو جنبه از معنای عنایت الهی در حکمت متعالیه چگونه اثبات می شوند . آنچه از تحلیل مذکور بدست می آید، این است که؛ از آن جهت که عنایت الهی با علم الهی مرتبط است، مسئله ای خداشناسی است و از آن جهت که با پیدایش نظام عالم هستی و کیفیت آن مرتبط است، مسئله ای جهان شناسی است. در نتیجه با در نظر گرفتن ارتباط این مسئله با علم الهی، مبحث کیفیت علم الهی و مراتب آن از طریق برهان بسیط الحقیقه به اثبات می رسد و با در نظر گرفتن ارتباط آن با نظام احسن و چگونگی سیستم جهان هستی، از طریق ترتیب افعال الهی و مراتب نظام هستی این مسئله تبیین می شود . این مقاله در صدد است ارتباط این دو جنبه از عنایت الهی را با مسائل مرتبط با آن در نظام فلسفی حکمت متعالیه با روش توصیفی تحلیلی مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
از طـرف دیگـر صـفات واجب تعالی برخی به گونه ای هستند، که فرض ذات به تنهایی برای انتزاع آنها کفایت میکنـد و برخی به گونه ای هستند که فرض آن منوط به فرض غیر است و از مقام فعل واجـب انتـزاع میشوند، در نتیجه علم الهی نیز مشترک بین صفات ذات و صـفات فعـل اسـت ، لـذا در علـم ذاتی، متعلق به مقام ذات و عین الذات است ، ولی در علم فعلی منتزع از مقام فعـل خداونـد و عین فعل اوست .
به این معنا علم عنائی همان وجود حـق اسـت ، از آن جهـت کـه ، موجودات عالم امکان با نظام احسن و اتم بر او منکشف میشوند، و همـین علـم ذاتـی سـبب وجود خارجی موجودات است ، بنابراین نظام الهی اشیاء که در مرتبـه ذات واجـب قـرار دارد، سبب تحقق نظام عینی آنها خواهد بود.
با توجه به اینکه عنایت الهی را میتوان از دو حیـث مـورد تحلیـل قـرار داد، یکـی از آن جهت که همان علم ذاتی الهی است ، و دیگری از آن جهت که همـان علـم ذاتـی الهـی باعـث پیدایش نظام احسن میشود، در این مقاله نیز ابتدا چگونگی این علم در مورد ذات حـق مـورد بررسی قرار گرفته و سپس مسئله نظام احسن و مسـائل مـرتبط بـا آن تحلیـل و بررسـی شـده است .
۲- ارتباط عنایت الهی با مسئله علم الهی ۲-۱-صفات ذاتی و فعلی حق تعالی از دیدگاه حکمت متعالیه هیچ کمال وجودی از وجود خداوند سـلب نمـیشـود و واجـب تعالی هر کمالی را مانند علم و قدرت که در هستی تحقق دارد، به گونه ای برتـر و شـریفتر در خود دارد و آن کمال به نحوی که شایسته ساحت عـزت و کبریـای الهـی باشـد، بـر او حمـل میگردد (طباطبائی، اصول فلسفه و روش رئالیسم ، ۱۶۵/۵).