چکیده:
در بررسی حیات و اندیشه سیاسی آخوند خراسانی، سه نوع منبع قابل ذکر است: 1. تألیفات و آثار نوشتاری آخوند در عرصة سیاسی؛ 2. نقل های معاصران آخوند دربارة ایشان؛ 3. آثار تحقیقی و تحلیلی دربارة آخوند (با تأکید بر حیات و اندیشة سیاسی). درمیان منابع تحقیقی و تحلیلی دربارة اندیشة سیاسی آخوند، دو طیف مهم وجود دارد: گروهی از نویسندگان، که مبنای مشروعیت حکومت را خواست مردم می دانند، با تکیه بر برخی اسناد، گزارش ها و ارائة تحلیل هایی از مواضع سیاسی آخوند در دورة نهضت مشروطیت، تلاش کرده اند تفکر ایشان را به نوعی، سازگار با اندیشه های مردم سالار غربی، و در تقابل با اندیشة سیاسی دیگر فقهای شیعه قرار دهند. در نقطة مقابل این رویکرد، دیدگاه و تفسیری متفاوت ـ و البته صحیح ـ وجود دارد که آخوند را همچون فقهای دیگر، موافق انحصار مشروعیت حکم رانی به فقیهان در عصر غیبت بیان کرده، مشروطه خواهی آخوند را (به عنوان یک الگوی سیاسی که مبتنی بر اندیشة سیاسی ثابت دربارة ولایت عامه فقهاست)، در طول ـ و نه در عرض ـ آن معرفی می نماید.از تاریخ معاصاز تاریخ معاص
خلاصه ماشینی:
"از این زاویه، مطالب قابل توجهی از آنچه در برخی کتاب ها و نوشته های مزبور ذکر شده است (به صورت خاص، نوشته های دو نوادة آخوند و نیز کتاب حیات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آخوند خراسانی) باید به عنوان «آثار تحقیقی و تحلیلی دربارة آخوند» که عنوان بخش بعد است، در نظر گرفته شوند.
در میان برخی مقالات دیگر دربارة حیات و اندیشة سیاسی آخوند و نیز بخش هایی از برخی کتاب ها، که به موضوع مشروطه و عالمان دینی پرداخته اند، می توان نکات و تحلیل های جدیدی به دست آورد، در همین زمینه، از نوشته های قابل اعتنا دربارة آخوند خراسانی، برخی نقل های با واسطه و تحلیل های مرحوم استاد علی ابوالحسنی (منذر) است که در ضمن کتاب های مهم وی درباره شیخ فضل الله نوری و سیدمحمدکاظم طباطبائی یزدی (صاحب عروة) آمده، یا بعضا به صورت مقالة مستقل، نگارش و انتشار یافته است.
6. بر مبنای رویکرد دوم، آنچه از برخی أسناد استنباط شده است، و نیز گزارش ها و تحلیل هایی که بیان می کند: آخوند، مخالف انحصار مشروعیت حکومت در عصر غیبت به فقیهان بوده، (و از نظر وی، ملاک حقانیت حکومت در این دوره، خواست مردم است)، از یک سو مبتنی بر خلط میان «اندیشه سیاسی ثابت» و «الگوی سیاسی»، و از سوی دیگر، دارای ایرادات سندی و دلالی می باشد."