چکیده:
منظور از شاخص ویژگی های نسبتا ثابت و کلی است که بر اساس مبانی آن دولت شیعی شکل می گیرد و فعالیت می کند. این نوشتار می کوشد تا این شاخص ها را بر اساس مبانی مطروحه در کتاب عوالم العلوم از منظر امام رضا(ع) بررسی کند.در این مقاله شاخص ها به دو دسته نظری و عملی تقسیم شده اند. الف)شاخص های نظری شامل: 1- توحید محوری و عبادت خالصانه که در کتاب مذکور از زبان "ابن ابی ضحاک" آمده که کسی پرهیزکار تر و ذاکر تر از امام رضا(ع) در تمام اوقاتش ندیدم.2-عقلانیت و علم: در احادیثی از این کتاب از حضرت رضا(ع) با عنوان عالم آل محمد(ص) یاد می شود که در اثبات علم آن حضرت کافی است اندکی در مناظرات ایشان تأمل شود.3- عدالت محوری: که از ارکان اساسی و اصلی دولت شیعی و اهداف ولایی تمام ائمه اطهار می باشد.4- آخرت گرایی ، 5- پرهیز از اسراف ، 6- وفای به عهدب) شاخص های عملی:1- تربیت حضوری انسانها : نمود واضح این شاخص در تعداد شاگردان ایشان است.2- ساده زیستی : ابو عباد گفت : حضرت رضا(ع) در تابستان روی بوریا و در زمستان روی پلاس می نشت و لباس خشن می پوشید مگر وقتی که در میان جمعیت می رفت .3- رعایت حقوق غلامان و زیردستان: سیره حضرت این بود که غلامان را سر سفره خود می نشاند و تا غذای آنها تمام نمی شد به آنها کاری نمی سپردند . 4- رسیدگی به افراد نیازمند و ناتوان جامعه : ابراهیم ابن عباس راجع به حضرت گفت: کثیر المعروف و الصدقه فی السر. بحث ولایتعهدی ،یک بحث تاریخی و از فروع مسائل مربوط به امامت و خلافت است ؛ یعنی پذیرش ولایتعهدی خلیفه جائر. نظیر شبههای که در مسأله صلح امام حسن هست در اینجا هم هست. با اینکه ظاهر امر این است که اینها دو عمل متناقض و متضاد است، زیرا امام حسن خلافت را رها کرد ؛ یعنی کار را واگذاشت و رفت، و در اینجا قضیه برعکس است؛ قضیه، واگذاری نیست، تحویل گرفتن است به حسب ظاهر.آیا پذیرش ولایتعهدی مأمون از سوی امام رضا (ع) نوعی سازش با خلیفه ناحق نبود؛ برخی معتقدند که امام رضا (ع) نمیبایست ولایتعهدی مامون را میپذیرفتند و می بایست تا حد کشته شدن، مقاومت مینمودند!در پاسخ این پرسش چند فرضیه وجود دارد:1- مأمون وزیری به نام فضل بنسهل دارد که همهکاره دستگاه او است. عدهای معتقدند او مأمون را وادار به این امر کرد که دو احتمال وجود دارد:الف- فضل واقعا شیعه بوده است که برخورد امام (ع) با وی خلاف این امر را نشان میدهد و ما میبینیم امام (ع) حتی خطر وی را به مأمون گوشزد نمودهاند. ب- فضل عجالتا میخواست خلافت را از دست عباسیان درآورد و روی عقاید مجوسی خود بود و قصد بازگرداندن ایران به دین زرتشت را داشته، که در این حالت وظیفه امام همکاری با مأمون است؛ زیرا خطر او بیشتر از خطر خلافت مأمون است. پس سازش امام با مأمون
خلاصه ماشینی:
"از این رو، استفاده از این شیوه در تعلیم و تربیت امروزی نیز سفارش می شود و مربیان و دولت ها افزون بر فعالیت های عمومی و اجتماعی، که مسلما آثار خوبی خواهد داشت، بهتر است به صورت انفرادی نیز در این مسیر گام بر دارند، به ویژه در میان جوانان، باید از این روش بیشتر بهره برد; چون تأثیر بیشتری در میان آنان دارد; چرا که نسل جوان امروز در محاصره انبوه اطلاعات و تراکم عوامل مزاحم در رشد و تعالی روحی و معنوی خود هستند که اگر در خلوت با آنها گفت وگو شود، بسیاری از ناگفته های درونی خود را ابراز می کنند و برای رهایی از آنها مدد می جویند.
بر این اساس، رفق و مدارا با متربی از شاخص های مؤثر در تعلیم و تربیت پیامبر اکرم(صلی الله علیه وآله) است که آن حضرت نه تنها در حوزه آموزش و پرورش، بلکه در تمام صحنه های زندگی و در برخورد با مردم، شیوه نرم و ملایمت و عفو و گذشت را پیموده که قرآن کریم از آن به «خلق عظیم» یاد می کند: (و إنک لعلی خلق عظیم) (قلم: 4) (مسلما تو دارای اخلاق بزرگ و کریمانه ای هستی.
در سیره پیامبر اکرم و ائمه علیهم السلام رفق و مدارا با دوستان و زیر دستان و غلامان و حتی دشمنان دیده می شود که همان طور که اشاره شد یکی از شاخص های تعلیم و تربیت دینی است و به دلیل همین رفق و مدارا ها بود که گاهی ائمه علیهم السلام غلامان خود را آزاد می کردند ولی آنها از پیش این بزرگوران نمی رفتد و دوست داشتند تا آخر عمر شان در خدمت ائمه علیهم السلام باشند ."