چکیده:
اعراب قرآنی و تجزیه و تحلیل این متن مقدس بر اساس قواعد عربی، یکی از کهنترین علوم اسلامی قرآنی به شمار میآید. از سوی دیگر، به دلایلی گاه برای یک یا چند لفظ و عبارت قرآنی، اعرابهای مختلفی ذکر شده یا محتمل میشود. در اینجا، به توجیه صحت این اعرابها یا نقد و بررسی صحت و سقم آنها نیاز میشود. علم توجیه اعراب قرآنی، در حقیقت، متصدی این مسئله است که بر اساس مستندات متعدد، به توجیه و نقد و بررسی اعرابهای مختلف بپردازد که هر یک به معنایی میانجامد. در این مقاله، ابتدا به مفهومشناسی علم توجیه اعراب با تجزیه و تحلیل عناصر تشکیل دهنده این اصطلاح پرداختهایم. سپس به اختصار، به گونهشناسی توجیهات اعراب قرآنی اشاره کرده، پس از آن به ذکر نمونههایی از توجیه اعراب قرآنی بر اساس ادب عربی و علوم مختلف آن میپردازیم و به این پرسشها پاسخ میدهیم که اعراب قرآن و نیز توجیه اعراب قرآن و انواع آن، بهویژه توجیه اعراب بر اساس زبان و ادب عربی، چیست و مفسران و ادیبان، به چه شیوهای به توجیه اعراب قرآن به قصد حفظ صحت معنا و قداست آن پرداختهاند.
خلاصه ماشینی:
معناي اصطلاحي مشهور اعراب ، از معناي لغوي آن ، يعني تبيين و توضيح گرفتـه شـده است : «اعراب ، حرکات دال بر معاني است » (الزجاجي، ١٣٧٦ق ، ص ٢٦١؛ ابن الجني، بيتـا، ج ١، ص ٣٥)؛ زيرا کلمات پيش از اعراب ، در خصوص تمام معاني خنثي هسـتند و اعمـال اعراب ، براي هر معنايي، اعرابي خاص ، اين معاني را ظاهر و تبيـين مـي شـوند (الزجـاجي، ١٣٧٨ق ، ص ٦٩) و بديهي است معاني مورد نظر در اينجا، نه معاني ناشي از کلمـات ، بلکـه معاني ناشي از نقش هايي است که کلمات در جمله ايفا مـي کننـد؛ نقـش هـايي کـه علايـم اعرابي بر آنها دلالت دارند تا براي مثال فاعل از مفعول تمييز داده شود.
هرچند برخي چون قطرب از متقدمين و إبراهيم أنيس از متأخرين اين وظيفه اعراب را نفي کرده ، بر آن اند که عرب براي تفاوت حالت وقف کلمات - کـه بـه سـکون اسـت - بـا حالت وصل و براي راحتي بيان ، از حرکات اعرابي استفاده کرده و براي او تفاوتي نداشـته که چه حرکتي را براي چه معناي به کار ببرد (السامرائي، ١٤٢٠ق ، ج ١، ص ٢٤).
ازاين رو، ميتوان گفت توجيه اعراب ، بيان وجه يک حالت اعرابـي و اثبـات صـحت و عدم صحت آن ، از راه هاي گوناگوني است که در اين تحقيق ذکر شده اند.
در اين تحقيق به پنج مورد از اين گونه ها، يعني اقوال و اشعار عرب ، صـرف و نحـو و لهجه هاي به کار رفته در قرآن و نيز بلاغت که از مباحث ادبي و زبان عربي است ، همراه با بيان اهميت هر کدام در فهم اعراب قرآن و ذکر نمونه هايي از توجيه هاي صورت گرفتـه بـا اين مباحث ميپردازيم .