بازتاب مؤلفه های فرهنگ مدرن در مطبوعات عصر قاجار (بررسی روزنامه های وقایع اتفاقیه و اختر) مقاله

این مقاله با هدف شناخت نحوه انعکاس مولفه های مادی و غیرمادی فرهنگ مدرن در مطبوعات دوره قاجار (عصر ناصری)، با استفاده از چارچوب مفهومی مبتنی بر عناصر مادی و غیرمادی فرهنگ، مطالعات نظری مبتنی بر نظریه های اشاعه نوآوری ها و تاخر فرهنگی، با روش تحلیل محتوای کمی، محتوای دو نشریه وقایع اتفاقیه و اختر را بررسی کرده است. وقایع اتفاقیه تنها نشریه فارسی زبان داخل کشور طی نخستین دهه حکومت ناصری (1275- 1265 هـ.ق) بوده و اختر با روش قرعه کشی از میان نشریات موجود در سومین دهه (1297- 1287 هـ.ق) انتخاب شده است. از هر نشریه، 12 شماره با روش سیستماتیک انتخاب شده است. تمام داده ها با نرم افزار spss پردازش و با استفاده از آزمون کای اسکوئر رابطه میان متغیرها بررسی شده است. نتایج نشان می دهد بین دو نشریه از نظر متغیرهای گوناگون، تفاوت معناداری وجود دارد؛ نخست، اگرچه بیشتر مطالب هر دو نشریه در سبک خبر تنظیم شده، گزارش در وقایع اتفاقیه و مطالب تحلیلی مانند مقاله در اختر سهم بیشتری یافته اند و تنوع سبک در اختر بیشتر است. دوم، محتوای مطالب وقایع اتفاقیه، بیشتر اجتماعی و در اختر، عمدتا سیاسی است. سوم، عناصر فرهنگ مدرن در هر دو نشریه، از سهم کمی برخوردارند و عمده موارد موجود نیز عناصر مادی بوده اند. با این حال، در جزئیات تفاوت وجود دارد به طوری که در وقایع اتفاقیه، تجهیزات و اماکن نظامی، و در اختر، عناصر مادی در حوزه سیاست، انعکاس بیشتری یافته اند. در مورد پرداختن به عناصر غیرمادی فرهنگ مدرن، تنوع و تعداد این عناصر در اختر بیش از وقایع اتفاقیه است. به علاوه، هر دو نشریه در عمده مطالب خود سعی در اطلاع رسانی پیرامون مولفه های فرهنگ مدرن داشته و کمتر به جهت گیری پرداخته اند. با این حال، طیف جهت گیری نسبت به این عناصر در وقایع اتفاقیه، صرفا خنثی یا مثبت است در حالی که در اختر، جهت گیری منفی و طرد برخی مولفه ها هم قابل تشخیص است.

"- عنصر غیرمادی فرهنگ مدرن در مطلب : اگر مطلب در مورد متغیر "پرداختن مطلب به عناصر فرهنگ مدرن "، کد دو یا سه گرفته باشد، در این مورد، در یکی از کدهای زیر قرار میگیرد: ١- عقل گرایی (مضامینی که "عقل "– و نه مذهب - را یگانه مرجع اخلاق و ارزش ها، و تنها عامل به سعادت رسیدن انسان میدانند)؛ ٢- علم گرایی (مضامین مبتنی بر نقش علوم تجربی به عنوان ملاک و معیار تشخیص حقیقت )؛ ٣- سنت ستیزی (مضامین منافی آداب و رسوم گذشتگان، کلیشه ها، ارزشها، و ادراکات قدیمی)؛ ٤- انسانگرایی (مضامین مبتنی بر نقش انسان در ساخت جهان مطلوب و لزوم رفع نیازهای او به هر طریق ممکن )؛ ٥- پیشرفت باوری (مضامین مبتنی بر ایده پیشرفت ، تغییر، اصلاحات، به ویژه در امور سیاسی، پیشرفت و بهبود وضعیت جامعه )؛ ٦- فردگرایی (مضامین دال بر تقدم فرد انسانی بر جمع ، منفعت طلبی فردی، مالکیت فردی، خودپرستی، لذت و شادمانی فردی، خودتصمیم گیری، خود بهبودبخشی، تحقق اهداف فردی)؛ ٧- برابریگرایی (مضامین دال بر برابری انسانها در زندگی اجتماعی، برابر قانون، برخورداری از حرمت و حقوق انسانی، حق زنان برای برخورداری از حقوق و فرصت های اجتماعی مانند تعلیم و تربیت ، تحصیل ، شرکت در انتخابات، و نظایر آن)؛ ٨- آزادیگرایی (مضامین دال بر نفی استبداد اعم از استبداد مذهبی، سیاسی، اقتصادی، پاسخگو بودن دولت ، مشارکت سیاسی، آزادی اقتصادی، حق آزادی عقیده، حق آزادی بیان، آزادی مطبوعات، آزادی اقلیت ها، انجمن ها، شرکت در انتخابات، و نظایر آن)؛ ٩- دنیاگرایی (مضامین دال بر لزوم زدودن دین از عرصه های گوناگون زندگی اعم از سیاست ، آموزش و پرورش، اخلاق، و..."