چکیده:
استان خوزستان از دیرباز به دلیل وجود رودخانههای پر آب و زمینهای پست و جلگهای، یکی از مستعدترین نواحی ایران از نظر کشاورزی بوده است. با توجه به این بستر مناسب، از دیرباز کشاورزی در این منطقه رواج داشته و واجد نقشی حیاتی برای ساکنان آن بوده است. که البته با توجه به تحولات تاریخی هر برههی زمانی (همچون امنیت، فعالیتهای عمرانی حکومتها، سیاستهای مالیاتی) رشد یا رکود در کشاورزی این استان مشاهده شده است. یکی از وقایع تعیین کننده در تاریخ خوزستان فتح آن توسط تازیان مسلمان است. آنها در اواخر سال 15ق به خوزستان وارد و طی دو سال نبرد شدید، موفق به فتح خوزستان شدند. چون اکثر خوزستان با جنگ فتح شد، بر مبنای این شیوهی فتح، مالیاتهایی بر کشاورزان خوزستانی بسته شد. پرسشی که این پژوهش در پی پاسخ به آن میباشد این است: فتح خوزستان توسط تازیان مسلمان و سیاستهای مالیاتی آنها چه تاثیری بر اوضاع کشاورزی خوزستان نهاد؟ فرضیه تحقیق آن است که برخلاف نظر مشهور که مبدا زوال کشاورزی خوزستان را در حمله تازیان میدانند، ویرانی در شبکه آبیاری، گسترش باتلاقها و در نتیجه زوال کشاورزی خوزستان از اواخر عهد ساسانی آغاز شده بود، اما این زوال با ورود مسلمانان شدت یافت. روش کار در این پژوهش توصیف و تحلیل اطلاعات تاریخی منابع دست اول است که با کمک روش اقتصادسنجی (کلیومتریکس) به تحلیل دادهها پرداخته شده است. یکی از یافتههای پژوهش این است که با توجه به نرخ مالیات پرداختی میتوان به روش کلیومتریکس میزان رونق کشاورزی یک منطقه را بررسی کرد. یافته دیگر آنکه، حمله عرب بلافاصله موجب زوال کلی کشاورزی در خوزستان نشد. بلکه این زوال از نیمه دوم قرن یکم قمری آغاز شدبود.
خلاصه ماشینی:
"با توجه به اصولی که بلاذری ذکر کـرده اسـت و شـواهدی کـه ذکـر شـد، کشـاورزان خوزسـتانی روی زمـین خـود ماندنـد و مـی بایسـت جزیـه و خـراج زمـین را زیـن پـس بـه خداوندگاران تازه شان ، یعنی تازیان مسلمان پرداخت می کردند؛ اما در مورد میزان خـراج و روش های وصول آن ، چنان که پیش از این و دربارة اقدامات انوشیروان ذکر شد، تا پـیش از انوشیروان مالیات براساس «مقاسمه » بـود کـه بـا اصـلاحات انوشـیروان بـه روش «مسـاحت » تعیـین مـی شـد؛ امـا اکنـون ببینـیم کـه در عصـر فتـوح چـه شـرایطی بـرای ایـن شـیوه هـای مالیات گیری پدید آمد.
هرچند مورخان مسلمان میزان مالیات اخذشده در عصر عمر را حدود ۱۲۰میلیون درهم اعلام کرده اند که با توجه به مالیات دورة ساسانی فقط بیست درصد کاهش را نشان می دهد؛ می بایست به این نکته توجه کرد که عرب های مسـلمان هم میزان مالیات ها را- در بعضی موارد دو تا چهار برابر- افزایش دادنـد و هـم بـر زمـین هـای بـایر کـه تـا پـیش از آن مالیاتی از صاحبان آن ها گرفته نمی شد، مالیات بستند که با توجه به این موارد میزان خراج باید رقم بسیار بیشـتری را در مقایسه با دورة ساسانی نشان دهد؛ اما باوجود افزایش نرخ های مالیاتی ، میزان کلی مالیات که ناشی از تنـزل کشـاورزی است ، سیر نزولی داشته ست ."