چکیده:
زبان طنز از قدرتی بس ژرف برخوردار است؛ قدرتی که در سایة آن گوینده میتواند بسیاری از معضلات را بازگو و در بهتر شدن اوضاع تلاش نماید. زمانی که جامعه به بلایا و آشفتگیهای فرهنگی و اخلاقی فراوانی دچار باشد، بر دامنة طنز، بهویژه هجو و هزل افزوده میشود. در این مقاله اثبات شد که عطاملک جوینی با طبع شوخ و انتقادی خود، همانند بسیاری از شوخطبعان و منتقدان تاریخ این سرزمین، از این ابزار شگفت و تأثیرگذار به صورت چشمگیر بهره برده است. جوینی بر بسیاری از اعمال، وقایع، افراد، عقاید و غیره نگاهی توأم با نقد و طنز انداخته است و از این طریق، توانسته چون مصلحی اجتماعی و سیاسی، در بهتر شدن اوضاع و بیان معایب بکوشد. همچنین این پژوهش ثابت کرد که این نگاه منتقدانة او (طنز و هجو) تنها به مغولان اختصاص نیافته، بلکه رعیت، زنان، شاهان و فرماندگان خوارزمشاهی، شیخالاسلام و بسیاری از صاحبنامان آن روزگار را نیز در بر میگیرد. با این حال، نباید توقع داشت که نویسندهای توانا و ناقد، آن هم در دبار حاکمانی بهغایت خشن و بیمنطق، نقد و طنز را بهصراحت بازگوید و خود را در معرض خطر و تاریخ را از ثبت این وقایع تلخ محروم سازد. نقد و طنزهای جوینی بیشتر در لفافۀ زبان پنهان است و پی بردن به این جنبه از نوشتار او، تأمل ویژه میطلبد.
خلاصه ماشینی:
"طنز و مطایبه در واقع ، وسـیله ای اسـت برای انتقال بهتر مفاهیمی که قابلیت بیان مستقیم و آشکار آن وجود نـدارد کـه اینگونـه بیـان غیرمستقیم ، علاوه بر حفظ گویندة آن از نظر مالی و جانی، مـانع رنجـش دیگـران مـیگـردد و رسالت هنری و تاریخی خود را ایفا میکند و نقش هایی چون تأثیرگـذاری بیشـتر بـر مخاطـب ، اصلاح امر و تنبه و آگاهاندن او را نیز بر عهده دارد.
با این نظر برتری ارزش ادبی کتاب بر ارزش تاریخی آن ،گویـا جـوینی در ایـن تـاریخ در تمام جنبه ها ممدوح خود را رعایت نکرده است و اگر هم این مورد را نپـذیریم و ارزش تـاریخی را بر ارزش ادبی برتر بدانیم ، نویسنده با استفاده از زبان ادبی و فنی، به گونه ای عمل کرده اسـت که در ظاهر به نوشتن تاریخ ، تمجید و تعریف از مغولان ، اما در باطن با زبان طنزآلـود بـه بیـان 1 ویژگیهای زشت اخلاقی و مذمت و تحقیر آنان پرداخته است .
اینکه شرف الدین ، دوات دار ملک گردیده اسـت ، ایـن زمینـه را بـرای جـوینی بـه وجود آورده تا از طریق ایهام ، کنایه و استعاره ، طنز و قدح خود را در باب کسی که به شدت از او متنفر است ، بیان کند.
همان گونه کـه در ذکـر احـوال شـرف الـدین خـوارزمی، جـوینی از توصـیفات بیشماری برای قدح او استفاده کرده ، در این باب نیز او بـا اسـتفاده از ایـن صـفات بـه صـورت غیرمستقیم و در پرده ، به مذمت شیخ الإسلام پرداختـه اسـت ."