چکیده:
واحدهای ژئومورفیکی از اجزاء سیستم رودخانه ای محسوب می شوند، به طوری که در بسیاری موارد فرآیندهای ژئومورفیکی باعث بروز مخاطرات محیطی از جمله سیلاب می گردند. در این مقاله شهر طرقبه و حوضه آبخیز آن از لحاظ مخاطرات ناشی از فرآیندهای ژئومورفیکی رودخانه ای مورد بررسی قرار گرفته است. شهر طرقبه به عنوان منطقه نمونه بین المللی گردشگری در فاصله 20 کیلومتری کلان شهر مشهد، در خروجی حوضه به شدت تحت تأثیر متغیرهای ژئومورفیکی بالادست حوضه می باشد که در سیل خیزی شهر نیز موثر است. روش تحقیق به صورت تجربی- تحلیلی بوده و برای شناخت رفتار حوضهی مورد مطالعه، ابتدا متغیرهای ژئومورفیکی رودخانه ای و فاکتورهای موثر در مخاطره سیلاب منطقه شامل؛ لیتولوژی، طبقات ارتفاعی، شیب، کاربری اراضی، بارش، پوشش گیاهی، تراکم زهکشی، فاصله از آبراهه، ضریب شکل، جهت شیب و خاک انتخاب شدند. سپس با تهیه لایه های مورد نیاز ، اولویت بندی و تعیین روابط بین این متغیرها با آسیب پذیری از طریق روش تحلیل سلسله مراتبی (AHP) و با کمک نرم افزار Expert Choice انجام گرفت. پهنه های بحرانی به لحاظ مخاطره سیلاب عمدتأ در محدوده تراکم روستاها، فضاهای تفرجی و ییلاقی، کاربری های گردشگری و شبکه دسترسی به کلان شهر مشهد میباشد. نکته حائز اهمیت این که عوامل انسان ساخت مانند تعرض مناطق مسکونی و تأسیسات شهری به حریم اصلی رودخانه و آبراهه ها، عدم رعایت اصول مهندسی در طراحی برخی سازه ها مانند ابعاد نامناسب پل ها بر روی رودخانه نیز عامل تشدید کننده مخاطرات سیلاب در منطقه هستند. تسطیح و تراس بندی دامنه ها به منظور ساخت و سازها نه تنها موجب به هم خوردن تعادل دامنه ها شده بلکه موجب افزایش وزن بار دامنهها، بار جامد و شدت سیل خیزی نیز شده است. به طورکلی آسیب های ناشی از حرکات توده ای و سیلابی در محدوده شهر طرقبه تشدید گردیده است.
خلاصه ماشینی:
عواملی مانند؛ مورفومتریک حوضه ، نحوه استقرار شهر طرقبه نسبت به رودخانه اصلی منطقه و آبراهه ها، قرارگیری و گسترش بخش هایی از شهر بر روی دامنه های پرشیب ، ساخت و سازهای بی رویه در حاشیه بستر رودخانه ، تشدید کاربری اراضی، توسعه ناهمگون فعالیت های گردشگری و فضاهای ییلاقی و تفرجی، عدم رعایت اصول صحیح طراحی سازه ها و سایر تأسیسات در شیب ها و حاشیه رودخانه باعث گردیده که این شهر بالقوه در معرض تهدید عوامل مخاطره آور از جمله سیلاب قرار گیرد.
در ایران مقیمی و همکاران (١٣٨٩)، خورشید دوست و همکاران (١٣٩٠)، ثروتی و همکاران (١٣٩٠)، قنواتی و همکاران (١٣٩٠)، امیراحمدی و همکاران (١٣٩٠)، بومری و همکاران (١٣٩٠)، صفاری و همکاران (١٣٩٠)، علایی طالقانی و همکاران (١٣٩٠)، امیدوار و همکاران (١٣٩٠) و قهرودی تالی و همکاران (١٣٩١) در زمینه تأثیر عوامل ژئومورفیکی رودخانه ای در ایجاد مخاطرات محیطی و هم چنین خطر سیلاب و پهنه بندی آن در مناطق شهری، تحقیقاتی را انجام داده اند.
در طبقه 1 - Analytical Hierarchy Process ارتفاعی ١٢٠٠ تا ١٦٠٠ متر که شهر طرقبه نیز در آن واقع شده ، شرایط مساعد رطوبتی، افزایش پدیده خاکزایی و ضخامت خاک و در نتیجه افزایش فعالیت های باغداری و به دنبال آن تغییر کاربری زمین (ویلاسازی و تأسیسات تفریحی و تفرجی)، زمینه را برای تغییرات ژئومورفیکی رودخانه و هم چنین مخاطرات محیطی فراهم آورده است .
در این پژوهش با توجه به اثر و اهمیت هر یک از عوامل موثر در خطر سیلاب ، لایه های مورد نظر بر اساس مدل کمی و کیفی فرآیند تحلیل سلسله مراتبی وزن دهی شدند و نقشه پهنه بندی خطر سیلاب در محدوده شهر طرقبه تولید گردید.