چکیده:
در شهرستانهای زنجان و ایجرود و بخشهایی از ابهر، طارم و ماهنشان استان زنجان، درههای فراوان و متعددی وجود دارد. این مقاله به بررسـی و مطالعهی شاخصهای مورفوتکتونیکی برخی از این درهها با در نـظر داشتن ساختمان زمینشناسی پرداخته است. بدین منظور ابتدا درههای منطقهی مورد مطالعه بر اساس فرم و ساختمان تقسیمبندی شد. از مجموع 149 دره شناسایی شده، 37 دره ساختمان عمود بر گسل، 9 دره در هر یک از ساختمانهای موازی گسل، گسلی و عمود بر تاقدیس، 10 دره در ساختمان عمود بر ناودیس، 6 دره در ساختمان موازی با ناودیس، 5 مورد در ساختمان ترکیبی از گسل با ناودیس یا تاقدیس (درههای ترکیبی) و 64 درهی باقی مانده به عنوان درههای سایر معرفی گردید. برای تعیین مقدار فعالیت نئوتکتونیکی درهها از شاخصهای مورفوتکتونیک مثل گرادیان طولی رودخانه (SL)، عدم تقارن حوضهی زهکشی (AF)، نسبت پهنای کف دره به ارتفاع آن (VF) و شاخص میزان پیچ و خم رودخانه (S) استفاده شد. نتایج بررسیها حاکی از آن است که منطقهی مطالعاتی از نظر شاخص (SL) در همهی طبقات انتخابی غیرفعال بوده، کمترین مقادیر SL با کم عمقترین درهها و مقادیر بالای آن بر عمیقترین درهها منطبق است. میانگین شاخص (VF) در هر یک از زیرحوضهها نشان میدهد؛ که طبقههای ترکیبی و عمود بر گسل مابین یک و دو قرار داشته و نیمه فعال است؛ اما در سایر طبقات کوچکتر از یک بوده و تکتونیک فعال میباشد. همچنین منطقه از نظر حوضهی زهکشی، نامتقارن است که علت آن فعال بودن منطقه از نظر شاخص (AF) است. پایین بودن شاخص (S) در همه طبقات مبین مستقیم بودن رودخانه و جوان و فعال بودن منطقه است. بررسی همچنان حاکی از این است که سایر درهها از فعالیت نئوتکتونیکی، کمتر متاثر شدهاند
There are many valleys in the city of Zanjan and Eijrood and parts of Abhar, Tarom and Mahneshan Zanjan province. The valleys are very different in terms of geology, lithology and physiographic factors and they are dispersed in different directions geographically with different forms. First the valleys were classified according to geological structure; totally 149 valleys was identified, 37 valleys had a structure of perpendicular to the fault, 9 valleys faulty and perpendicular to the syncline in parallel structures the fault, 6 valleys in a parallel structure with the fault, 5 valleys in a mixed structure of the fault with syncline or anticline (the mixed valleys) and the remained valleys 64, were classified as "the other valleys". Then tectonic-geomorphologic indexes were used, such as the longitudinal gradient of the river (SL), asymmetry of drainage,(AF), the index of Width of valley floor to its height (VF) and the index of maze in rivers (S), to determine the amount of neotectonic activities of the valleys. The results show that the Average Index (VF) is between one and two in the area of hybrid and perpendicular to the fault, they have semi-active and active tectonics in other classes. The entire region is active with tectonics in Index (AF) and due to the symmetry of the drainage basin. The low index (S) in all classes is the indication of young and active area and straight rivers. All sub-systems based on faults are active tectonic in all indexes. Valleys indicated as "other" are less effected by Neotectonic.
خلاصه ماشینی:
مددی و همکاران (١٣٨٣)، در تحلیل فعالیت های نئوتکتونیک با استفاده از روش های ژئومورفولوژی در دامنه های شمال غربی تالش (باغرود)، برای آگاهی از فعالیت های نیروهای درونی و تکتونیکی در این منطقه ، از شاخص های ژئومورفیک استفاده کرده و نتیجه گرفتند که منطقه از نظر تکتونیک فعال است اما میزان آن در همه جا یکسان نیست .
از آنجایی که موضوع این مقاله بررسی شاخص های مورفوتکتونیک در دره های مناطقی از استان زنجان است ، پس از تحدید حدود منطقه ی مطالعاتی بر روی نقشه ی توپوگرافی ١:٥٠٠٠٠ و استفاده از تصاویر سنجنده SRTM و به دست آوردن اطلاعات اولیه در مورد ویژگیهای فرمی و فیزیوگرافی، دره های منطقه به مثابه یک سیستم تلقی گردید و عامل ساختمان زمین شناسی منعکس شده درنقشه های زمین شناسی ١:١٠٠٠٠٠، به عنوان معیار تفکیک سیستم ارضی در نظر گرفته شد.
شاخص های تکتونیک ژئومورفولوژی استفاده شده در این مقاله ، شامل : شاخص گرادیان طولی رودخانه (SL)، شاخص عدم تقارن حوضه ی زهکشی (AF)، شاخص نسبت پهنای کف دره به ارتفاع آن (VF) و شاخص میزان پیچ وخم رودخانه (S)میباشد.
(رجوع شود به تصویر صفحه) شکل (٣)مناطق فعال از نظر شاخص گرادیان طولی رودخانه در منطقه ی مورد مطالعه چنانچه تکتونیک در منطقه و یا حوضه ی مورد نظرتأثیرگذار باشد، مسلما توپوگرافی متفاوت خواهد بودو در یک سو شاهد بالا آمدگی و در سویی دیگر شاهد فرونشست و تأثیر مستقیم آن ، افزایش طول آبراهه های فرعی و به تبع آن مساحت دربرگیرنده ی این آبراهه ها در سمت بالا آمده یا فرو افتاده نسبت به سمت مقابل خواهد بود (رابطه ی ٢).
(2010), "Active Tectonics in Sierra Nevada (Betic Cordillera, SE Spain): Insights from Geomorphic Indexes and Drainage Pattern Analysis", Geomorphology, Vol. 119, pp.