تاریخ گذاری سوره حج؛ درنگی در مکی یا مدنی بودن سوره و نقش آن در تفسیر مقاله

سوره حج از جمله سوره‌هایی است که محققان درباره زمان نزول و مکی یا مدنی بودن آن اختلاف دارند. پیدایش این اختلاف، متاثر از مطالب سوره و روایات ترتیب نزول است. با این همه، بیشتر روایات ترتیب نزول، به نزول سوره حج در مدینه دلالت دارند. در این میان، قول مشهور مفسران، مکی بودن و قول جمهور آنان، آمیخته‌ای از مکی و مدنی بودن را نشان می‌دهد؛ چنان‌که بیشتر روایات سبب نزول، بر مدنی بودن تاکید می‌کنند و ضوابط و خصایص سوره‌های مکی و مدنی نیز بیشتر مدنی بودن این سوره را نشان می‌دهند. به هر حال در مقاله حاضر، با جمع روایات و سخنان گوناگون و تحلیل و نقد آنها، مدنی بودن سوره حج را مدلل کرده و به تاریخ‌گذاری صحیح آن دست یافته‌ایم؛ امری که با روشن ساختن تاریخ و فضای نزول سوره، به تفسیر و شناخت درست و دقیق مضامین آن و برگزیدن و اعتبار دادن به روایات و اقوال راویان و عالمان و مفسران در مباحث مختلف و مرتبط با سوره، همانند مکی یا مدنی بودن، ترتیب نزول، فضایل، اسباب نزول، آیات احکام و... و کنار گذاشتن نقل‌ها و نظرهای ناصواب و اظهار نظر درست، کمک خواهد کرد.

"1- این سبب نزول غالبا از ابوذر غفاری، همراه با سوگند او در روایت، توسط این افراد گزارش گردیده است: طبری همراه با گفتار حضرت علی7 از چند طریق با ذکر سند (17/99)، ابن ابی‌حاتم همراه با روایت حضرت علی7 (8/2479)، سمرقندی (2/453)، ثعلبی از طریق قیس بن عباد (7/13)، بغوی (3/329)، طبرسی به نقل از صحیح بخاری (7/123)، فخر رازی (23/215)، نیشابوری (5/71)، اندلسی (7/495)، ابن کثیر (5/356)، سیوطی به نقل از چند منبع و با همان مضمون از ابن عباس و ابوالعالیه و ابن حمید (الدر المنثور، 4/348)، مظهری روایت شیخان از ابوذر و روایت بخاری و حاکم از امام علی7 را نقل کرده است (6/262)، آلوسی به نقل از بخاری، مسلم، ترمذی، ابن ماجه، طبرانی (9/128)، ابن عاشور به نقل از بخاری (17/133)، زحیلی نیز روایت شیخان و دیگران از ابوذر و حاکم از امام علی7 را آورده است (التفسیر المنیر، 17/182). از طرف دیگر، روایات سبب نزول منافقون ـ در اکثر قریب به اتفاق ـ بر زمان نزول سوره در جریان غزوه بنی‌المصطلق و فتنه‌انگیزی عبدالله بن أبی (سرکرده منافقان) دلالت دارد (طبری، 28/74-76؛ سمرقندی، 3/452؛ ثعلبی، 9/321؛ بغوی، 5/99-101؛ زمخشری، 4/541-543؛ ابن عطیه، 5/311؛ طبرسی، 10/443؛ ابن جوزی، زاد المسیر، 4/286؛ فخر رازی، 3/548؛ قرطبی، 19/120؛ نیشابوری، 6/305؛ بغدادی، 4/299؛ اندلسی، 10/178؛ ابن کثیر، 8/152-154؛ ثعالبی، 5/434-436؛ سیوطی، الدر المنثور، 6/222، بدون اشاره به بنی‌المصطلق؛ مظهری، 9/301-307؛ آلوسی، 14/304؛ ملاحویش، 6/197؛ مراغی، 28/111؛ ابن عاشور، 28/208؛ زحیلی، التفسیر المنیر، 28/222؛ همو، التفسیر الوسیط، 3/2662؛ سید قطب، 6/3575- 3579؛ طنطاوی، 14/397 و ..."