چکیده:
پژوهش در ابعاد دینی داستان رستم و اسفندیار ازجمله مواردی است که با وجود بررسیهای بسیار همچنان مورد توجه محققان است. هدف نوشتار حاضر بررسی و تحلیل عناصر زروانی این داستان و میزان تأثیر آنها در وقوع نبرد بین دو پهلوان است که تاکنون در تحقیقات انجامیافته کمتر مورد توجه قرار گرفتهاست. از آنجا که این داستان ریشه در عهد باستان دارد، به مانند هر اثر دیگری تحت تأثیر اوضاع و شرایط دینی عصر خود قرار گرفتهاست. باورهای زروانی که براساس بررسی پژوهشگران گرایشی غالب در عصر باستان بهخصوص در دورۀ ساسانی بوده این داستان را نیز متأثر ساخته و در بخشهای مختلف آن در قالب واژهها و اصطلاحات گوناگون به صورت پیوسته نمودار شدهاست. بررسیها نشان میدهد حجم مطالب زروانی در این بخش از شاهنامه به مقداری است که بهراحتی میتوان گفت داستان مذکور تحت تأثیر باورهای زروانی است. نکتۀ مهم و قابلتوجه در این داستان نقش تقدیر و بخت شوم اسفندیار در وقوع نبرد است که عاقبت او را به سوی سرنوشتی که از قبل برایش تعیین شده بود سوق میدهد و بنابر پیشبینی جاماسب باعث مرگ او به دست رستم دستان شدهاست.
خلاصه ماشینی:
نکتۀ مهم و قابل توجه در این داستان نقش تقدیر و بخت شوم اسفندیار در وقوع نبرد است که عاقبت او را به سوی سرنوشتی که از قبل برایش تعیین شده بـود سـوق مـیدهـد و بنـابر پیش بینی جاماسب باعث مرگ او به دست رستم دستان شدهاست .
شایان ذکر است که در بعضی از پژوهش های مرتبط با شاهنامه به صورت کلی به نقش تقدیر- که خود از باورهای زروانی است - در وقوع حوادث و داستانهای مختلف این اثر اشاره رفته است ، اما همۀ جزئیـات مرتبط با زروانیسم در داستان مزبور مورد بررسی و تحلیل قرار نگرفته است (نـک .
هنگامیکه گشتاسپ به او گوید تا سپاه و سلیح آماده سازد، به او پاسخ میدهد که لشگر به کار او نمیآید، چه اگر «زمان» او فرا رسیده باشد، لشگر نمیتواند مانع از آن شود: گــر ایــدونک آیــد زمــانم فــراز بـــه لشـــکر نـــدارد جهانـــدار بـــاز (فردوسی، ١٣٨٦: ٥/ ٣٠٥) اسفندیار در پاسخ مادرش کتایون نیز بر همین باور زروانی تأکید میکنـد کـه اگـر زمانش در زاول سرآید بدون شک اخترش (بختش ) او را به آنجا خواهد کشانید: مــرا گــر بــه زاول ســرآید زمــان بــدان ســو کشــد اختــرم بــیگمــان (همان: ٥/ ٣٠٧) موارد دیگری که در این داستان اصطلاح زمان به جای مرگ مورد استفاده قرار گرفته به شرح زیر است .