چکیده:
خوابنامه های عصر قاجاریه یکی از منابع غیر تاریخنگارانه اند که در آشنایی با زمینه ها و بستر های فکری شکل گیری انقلاب مشروطه جایگاه ویژه ای دارند. شماری از روشنفکران عصر قاجار با رویکرد به قالب نوشتاری خوابنامه به طرح افکار نوخواهانه و ایده های انتقادی شان پرداختند. این اندیشه گران بنابر ملاحظات سیاسی، محدودیت ها و اقتضائات زمانه، خوابنامه را قالب مناسبی برای به چالش کشیدن نظم موجود و تبیین نظرات اصلاحی و نوگرایانه خویش یافته اند. در مقاله حاضر ضمن تحلیل محتوای خوابنامه های مسالک المحسنین اثر طالبوف، سیاحتنامه ی ابراهیم بیگ از زین العابدین مراغه ای، یک کلمه ی مستشار الدوله ی تبریزی، رساله ی رویای عجیبه و مشاهد غریبه از عبدالجواد نیشابوری، مجلس آسمانی از عبدالرحیم الهی و رویای صادقه از محمد حسن تاجر کاشانی ،نقش آن ها در بیداری اذهان و تکوین زمینه های فکری انقلاب مشروطه با روش توصیفی-تحلیلی مورد بررسی و ارزیابی قرار داده است. یافته های مقاله ی حاضر نشان می دهد این آثار در شکل گیری تبیین فکری مشروطیت و طرح مضامینی چون قانون خواهی، وطن پرسی، آزادی، حقوق زنان، تاسیس مجلس، خرافه-ستیزی، به چالش کشیدن نظم سیاسی موجود، استبداد ستیزی و... نقش مهمی ایفا کرده اند. اهمیت این نقش با در نظر گرفتن موانع سیاسی، سنتی و مذهبی مشروطه خواهان با آن بودند آشکار می کرد.
خلاصه ماشینی:
بیان انتقادات در قالب خواب برای نویسنده ، چندین مزیت داشت : الف ) ایجاد مصونیت نویسندگان از حاکمیت و گریز از عواقب بعدی بوده که دامن گیر آنان در فضای استبدادی می شده است (علی زادة بیرجندی و دیگران ، ١٣٩٤: ٢٨)؛ چنان کـه محمدحسن تاجر کاشانی در کتاب رؤیای صادقه که در دفـاع از مشـروطیت نگاشـته شـده ، دوفصلنامۀ علمی - پژوهشی تاریخ نگری وتاریخ نگاری دانشگاه الزهرا(س ) / ١٢٣ اذعان می کند: «من خوابی دیده و نقل می کنم .
درمیان این خوابنامه ها آثاری همچون مسالک المحسنین طالبوف تبریـزی ، سـیاحتنامۀ ١٢٤ / بازنمود بنیان های فکری مشروطه خواهی در خوابنامه های عصر قاجار ابراهیم بیگ اثر زین العابدین مراغه ای ، یک کلمه از مستشارالدولۀ تبریـزی و رسـالۀ مجلـس آسمانی از عبدالرحیم الهی نیز با اتخاذ این سبک ، یعنی درقالب یـک خـواب ، اندیشـه هـای مشروطه خواهی و انتقادات خود از نظام موجود را به تصویر کشیده اند.
ناظم الاسـلام کرمـانی نیـز وقتی نزد سید میرزامحمد طباطبـایی مـی رود، بعـداز صـحبت هـایی کـه دربـارة نشـر علـم و دوفصلنامۀ علمی - پژوهشی تاریخ نگری وتاریخ نگاری دانشگاه الزهرا(س ) / ١٢٩ اوضـاع ایـران داشـتند، سـید میـرزامحمـد طباطبـایی کتـاب سـیاحتنامۀ ابـراهیم بیـگ را بـه ناظم الاسلام می دهد و از او می خواهد که این کتاب را بخواند (کرمانی ، ١٣٧٦: ٢٤٥).
١٣٤ / بازنمود بنیان های فکری مشروطه خواهی در خوابنامه های عصر قاجار مستشارالدوله بعداز بیدارشدن برای یکی از دوستانش که مسلط بـه احکـام دیـن اسـت ، خواب خود را تعریف می کند و به دنبال پاسخ این سؤال می گردد که چرا ایران ، عقب مانـده است .