چکیده:
نظریه انتخاب عقلانی، نظریهای است که برخی از صاحبنظران متقدم، به ویژه اقتصاددانان کلاسیک و مردمشناسان اقتصادی و اجتماعی، به آن توجه ویژه داشتهاند و صورت خام ایده انتخاب عقلانی را برخی از آنها پردازش کردهاند. تبیین رفتارهای دینی مردم در دنیای مدرن بر مبنای تبیینهای نظریه دنیوی شدن اهمیت قابل توجهی در جامعهشناسی دین داشت. اما این نظریه به علت پارهای کاستیها نمیتواند تبیین جامع و کاملی را فراهم کند. از همینرو به نظر میرسد نظریه انتخاب عقلانی، به عنوان یک رویکرد جدید در جامعهشناسی دین، میتواند برخی از کاستیهای نظریه دنیوی شدن را جبران کند. این نظریه با تبیینی که از تکثر دینی در دنیای مدرن ارائه میدهد شکل دیگری از دنیوی شدن را مطرح میکند که در خود دین بروز یافته است. این امر اهمیت ارائه نظریههای پساسکولار را افزایش داد تا امکان ارائه تبیین جامعتری از وضعیت دین در دنیای مدرن فراهم شود. بر این اساس، نظریه انتخاب عقلانی دین نشان میدهد که نقش دین در جوامع کاهش نمییابد و دین میکوشد خودش را با اقتضائات جامعه مدرن همراه کرده، در استدلالهای خود از براهین معتبر عقلی مبتنی بر بازار و سود و زیان استفاده کند.
خلاصه ماشینی:
بنـابراین ، بـه نظـر مـیرسـد رویکـرد انتخاب عقلانی به دین در چنین بستری (که نوید دنیویشدن را به جهان مدرن میدهد) شکل گرفته است ؛ و چنان کـه از تعـاریف صـاحب نظـران دنیـویشـدن (secularization) مشخص است (١٩٩٩:٧٣ ,Bruce ;١٢-١٩٦٧:١٠ ,Berger ;٢-١٩٩٩:١ ,Dobbelaere ;٢٠٠٢:٢٥ ,Bruce) تلاش برای دنیویسازی نه تنها در سطوح خرد و کلان نظام اجتماعی صورت میگیـرد، بلکه این روند در خود دین نیز دنبال میشود.
این نظریه استدلال میکند که مردم بر اساس انگیزه های دینی (مثـل رسـتگاری) در جهان کنونی زندگی میکنند و بـا ایـن حـال بایسـتی بـرای چگـونگی دسـت یـابی بـه اهدافشان تصمیم بگیرند؛ در واقع نظریه انتخاب عقلانـی دینـی، رفتـار دینـی را نـوعی رابطه تبادلی در نظر میگیرد، به گونه ای که افراد به طور دینی متعهد میشـوند، اگـر بـه طور پیوسته طلب خود را به خدا سر موعد مقرر و بر طبق قوانین دینی بپردازند، آنگـاه طبق تعهد دینی شکل گرفته خداوند جوایزی را به آنها عطا مـیکنـد.
با توجه به اینکه رویکرد دوم ، دنیوی شدن را به تحولاتی در خود دیـن و سـازمان دینی تفسیر میکند و آن را خودمحدودکننده میداند و معتقد اسـت تقاضـا بـرای دیـن همیشه وجود دارد، باید نظریه پردازان این رویکرد را از منکران فرآیند دنیـوی شـدن بـه معنای کاهش اهمیت اجتماعی و فردی دین بدانیم .
اما این تغییر به معنای افول یا نابودی دین نیست ؛ و نظریه انتخاب عقلانی دین با طرح مباحثی مانند بازار دینی و کالایی شـدن دیـن و هـم سـو شـدنش بـا نظریـه هـای پساسکولار به دنبال تبیین این تغییرات است و استدلال های قابل قبولی بـه شـیوه خـود درباره وضعیت دین در جهان غرب ارائه میدهد.