چکیده:
نظام وفا آرانی یکی از فعالان جنبش مشروطه ایران است که علاوه بر حضور فعال در این عرصه، در آثار و اشعار خود بسیاری از مشاهدات خود از وقایع مشروطه، به ویژه وقایع مربوط به کاشان را منعکس کرده است. وی کودکی خود را در آران گذراند و از نوجوانی برای ادامه تحصیل به کاشان آمد. 18 سال سن داشت که به تشویق علی نراقی از مبارزان مشروطه کاشان به جمع فعالان مشروطه و «انجمن تشویق» که هسته اولیه جنبش در کاشان بود، پیوست و در کنار مبارزان مشروطه هم با قوای استبداد و هم با یاغیگری نایب حسین کاشی و دارودسته اش مبارزه کرد. وی جزو محصلان اولین مدرسه به سبک جدید به نام مدرسه علمیه بود که مشروطه خواهان کاشان دایر کردند. پس از آن به تهران آمد و از فعالان نهضت در تهران بود؛ چنان که تا آخرین گلوله از مجلس مشروطه دفاع کرد و پس از اینکه مجلس به توپ بسته شد، به همراه دیگر مدافعان و رهبران مشروطه در زندان باغ شاه گرفتار آمد. پس از خلاصی از زندان، مدتی برای تحصیل علوم مختلف به نجف و عتبات عراق رفت. پس از بازگشت در واقعه جنگ جهانی اول و هجوم روس ها عهده دار ریاست دفتر کل حکومتی کاشان و اداره قشون بود، با اشغال شهر توسط روس ها و قزاق ها از راه دریاچه نمک به تهران گریخت. پس از آن، وی بیشتر به شغل معلمی و تعلیم و تربیت روی آورد و تا پایان عمر به شاعری و نویسندگی ادامه داد. گزارشات وی از جنبش مشروطه جالب و در برخی مواقع منحصربه فرد است. در این مقاله، ضمن پرداختن به نقش وی در جنبش مشروطه و تبیین گزارشات وی از این جنبش، ابهاماتی نیز که درباره مقاطع فعالیت های سیاسی اش وجود دارد رفع شده است.
خلاصه ماشینی:
ک : کاشان در جنبش مشروطۀ ايران ، ص ٤٧) براساس آنچه نظام وفـا بيـان مـيکنـد، حتـي نايـب حسـين کاشـي کـه فعاليـت مشروطه خواهان را در جهت خلاف منافع و شـرارت هـاي خـود مـيبينـد، بـه طـور محرمانه با انجمن تشويق وارد مذاکره ميشود تا اين انجمن که موجد ايـن اجتمـاع و بلوا شناخته ميشده ، مردم را متفرق و تعطيل و تحصـن را بشـکند و در مقابـل نايـب حسين نقدا به هر يک از آنان هر چقدر پول لازم باشد، پرداخته و اسباب زندگي مرفه را براي آن ها فراهم آورد، در غير اين صورت اعضاي انجمن بايد منتظر مرگ هولناکي باشند.
(مجموعه آثار استاد نظام وفا، ٣١٩/٢ و ٣٢٠؛ کاشان در جنبش مشروطه ايـران ، ص ٤٧، به نقل از کتاب گذشته هاي نظام وفا) نظام در جاي ديگر درباره اين تحصن نوشته است : «در روزهـاي اول تحصـن کـه صحبت از ريختن اشرار به مدرسه و شهر و قتل و غارت در بين بود، نامه بـه انجمـن رسيد که اگر مردم را متفرق کنيد، هرچه اعضاي تشويق بخواهند ميدهيم .
نراقي در کتاب کاشان در جنبش مشروطه (ص ١١٠ـ١١١) اشاره ميکند که بسياري از بزرگان شهر، ازجمله نظام وفا که به تهران رفته بودند، به دليل اينکـه نايـب حسـين همچنان شرارات خود و آزار و قتل مخالفان ادامه ميداد و حتي گاهي هـم از جانـب حکومت به پسرش ماشالله خان مناصبي نيز عطا ميکردند و سررشتۀ امـور بـه دسـت اشرار ميافتاد، در نتيجـه امکـان زنـدگي نظـام و همراهـانش در کاشـان نبـود، امـا از نوشته هاي نظام ميتوان فهميد که ارتباط اعضاي اين گروه کم و بيش تا شهادت علـي نراقي ادامه داشته است .