چکیده:
ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮف اﺳﻼﻣﯽ، ﻣﯿﺮاث ﻣﻌﻨﻮی ﺗﻤﺪن اﺳﻼﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ از ﺑﺪو ﭘﯿﺪاﯾﺶ ﺗﺎﮐﻨﻮن ﺗﺤﻮﻻت ﺑﺴﯿﺎری ﯾﺎﻓﺘﻪ و ﺑﻪ ﺳﺒﺐ ﻋﻮاﻣﻞ دروﻧﯽ اﻧﺸﻌﺎبﻫﺎی ﻓﺮاواﻧﯽ درآن اﯾﺠﺎد ﺷﺪه اﺳﺖ. ﯾﮑﯽ از ﻣﻬﻢ- ﺗﺮﯾﻦ ﻋﺮﺻﻪﻫﺎی ﻇﻬﻮر اﯾﻦ اﻧﺸﻌﺎبﻫﺎ در ﺗﻌﺎرﯾﻔﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﺸﺎﯾﺦ و ﺻﻮﻓﯿﺎن از ﺗﺼﻮف و ﻋﺮﻓﺎن اراﺋﻪ دادهاﻧﺪ. در اﯾﻦ ﭘﮋوﻫﺶ ﺳﻌﯽ ﻣﯽﺷﻮد ﺑﻪ ﺷﯿﻮة ﺗﺤﻠﯿﻞ ﻣﺤﺘﻮا، و روﯾﮑﺮد درزﻣﺎﻧﯽ، ﺑﺎ ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ ﮐﺘﺐ ﻣﻌﺘﺒﺮ ﻧﺜﺮ ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﮥ ﻓﺎرﺳﯽ از اﺑﺘﺪا ﺗﺎ ﺳﺪة ﺳﯿﺰدﻫﻢ ﻫﺠﺮی و اﺳﺘﺨﺮاج و دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی ﺗﻌﺎرﯾﻒ، ﺳﯿﺮ ﺗﺤﻮﻻت اﯾﻦ ﺗﻌﺎرﯾﻒ در ﺳﺪهﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﺑﺮرﺳﯽ ﺷﻮد. اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻣﺸﺨﺺﻣﯽﮐﻨﺪ ﮐﻪ ﮔﺬر زﻣﺎن ﭼﻪ ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ در ﺗﻌﺎرﯾﻒ ﻋﺮﻓﺎن و ﺗﺼﻮف اﯾﺠﺎد ﮐﺮده و ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻋﻮاﻣﻞ اﯾﺠﺎد ﺗﻔﺎوتﻫﺎ در ﺗﻌﺎرﯾﻒ را ﺑﺮرﺳﯽﻣﯽﮐﻨﺪ. ﺑﺎ دﺳﺘﻪﺑﻨﺪی و ﺑﺮرﺳﯽ درزﻣﺎﻧﯽ ﺗﻌﺎرﯾﻒ، ﻣﯽﺗﻮان ﮔﻔﺖ در ﺗﻌﺎرﯾﻒ اراﺋﻪ ﺷﺪه در ﻃﻮل اﯾﻦ ﺳﺪهﻫﺎ ﻗﻄﻌﺎ ﻫﻤﯿﺸﻪ ﺷﺶ ﻣﺤﻮر اﺳﺎﺳﯽ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ ﮐﻪ رﯾﺎﺿﺖ، ﺗﺼﻔﯿﮥ درون، ﻣﺒﺎﺣﺚ ﻧﻈﺮی، دﺷﻮاری ﺗﻌﺮﯾﻒ، ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ دﯾﮕﺮ ﻧﺤﻠﻪﻫﺎ و ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺳﻠﻮک از آن ﺟﻤﻠﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺤﻮرﻫﺎی ﺗﻌﺎرﯾﻒ در ﺳﺪهﻫﺎی ﻣﺨﺘﻠﻒ ﯾﮑﺴﺎن ﻧﯿﺴﺖ؛ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪای ﮐﻪ ﻣﺜﻼ ﻣﺤﻮر ﻧﺘﺎﯾﺞ ﺳﯿﺮ ﺳﻠﻮک در ﺳﺪهﻫﺎی ﭼﻬﺎرم، ﻫﺸﺘﻢ و ﻧﻬﻢ ﻫﺠﺮی ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻮده اﺳﺖ؛ درﺣﺎﻟﯽﮐﻪ در دﯾﮕﺮ ﻗﺮنﻫﺎ ﮐﻤﺘﺮ ﺑﺪان ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه ﮐﻪ اﯾﻦ اﻣﺮ ﺧﻮد ﻣﻌﻠﻮل ﻋﻮاﻣﻞ زﻣﺎﻧﯽ اﺳﺖ.
Islamic Mysticism and Sufism is the heritage of Islamic Civilization Which from the beginning till now, faced with many evolutions and due to inner factors, had different branches. in different definitions of Sufism by Sufis. In this article we try to investigate these definitions by content analysis approach. By studying the valid sufi texts from beginning to 13th century AH, and by extracting and classifying the definitions, we will survey the evolution of this definitions in the different centuries. In this article we show that passing of time effected on the definitions of mysticism and Sufism, and also we survey the origins of this differences in the definitions. Categorizing and the diachronic study of these definitions reveal that Sufis always pay attention to six important factors: austerity, internal purification, theoretical issues, the difficulties of defining, comparing to other schools and the result of conduct. But these factors have not the same results in all these centuries. That is, for instance, the result of conduct was more important in 4th, 8th and 9thcenturies, whereas, this factor was not so important in other centuries, that is the result of chronological factor.
خلاصه ماشینی:
با دسته بندی و بررسی درزمانی تعاریف ، میتوان گفت در تعاریف ارائه شده در طول این سدهها قطعا همیشه شش محور اساسی مورد توجه بوده است که ریاضت ، تصفیۀ درون، مباحث نظری، دشواری تعریف ، مقایسه با دیگر نحله ها و نتایج سلوک از آن جمله اند؛ اما توجه به محورهای تعاریف در سدههای مختلف یکسان نیست ؛ به گونه ای که مثلا محور نتایج سیر سلوک در سدههای چهارم، هشتم و نهم هجری بیشتر مورد توجه بوده است ؛ درحالیکه در دیگر قرنها کمتر بدان توجه شده که این امر خود معلول عوامل زمانی است .
در آثار پژوهشگران عرفان و تصوف نیز تعاریف عرفان و تصوف مورد توجـه قرار گرفته است که به مواردی معدود اشاره میشود؛ ازجمله میتوان به پژوهش های عرفانی «مرحوم زرین کوب» اشاره کرد که در هرکدام اشاراتی بـه تعریـف صـوفی و تصوف شده است ؛ آثاری مانند جستجو در تصوف ایران که به یافـت ریشـه هـای و علل شکل گیری تصوف پرداخته اند و سیر این جریـان فکـری- اجتمـاعی را از نظـر محتوایی به شکل درزمانی ادامه دادهاند و در کتاب دنباله جستجو در تصوف ایـران، آن را ادامه داده و تا زمان معاصر پیش بردهاند (ر.
١٠- سدة هشتم سدة هشتم دوره تبیین اندیشه های وحدت وجودی ابن عربی اسـت کـه سـبب شـده است عرفان و تصوف به وسیلۀ بعضی از مشایخ این عصر باز تعریف شـود کـه ایـن تلاش مجدد، سبب افزونی شمار و تنوع تعاریف شده است .