چکیده:
در تاریخ تفکر، فلسفه و ادیان، «عقل» موضوع بحثهای زیادی بوده است. در قرآن کریم واژه «عقل» بسیار بهکار رفته و از آن سخن گفته شده است. بنابراین یکی از سوال مهم آن است که «عقل» در جهانبینی قرآنی، چه معنایی دارد؟ حوزه معنایی عقل، در قرآن، شامل چه مؤلفههایی است و چه رابطهای بین عقل و سایر مؤلفهها وجود دارد؟
عقل در قرآن همراه با مفاهیم نزدیک به آن، حوزه معنایی خاصّی تشکیل داده که بخشی از جهانبینی قرآنی را به نمایش میگذارد. در این جهانبینی برخلاف رویکرد اکثر فلاسفه، عقل به معنای موجودی مستقل وجود ندارد و این حوزه معنایی، شامل مؤلفههایی چون آیه، تفکر، تذکر، تفقه، هدایت، ایمان و... است. بین این مفاهیم و عقل، رابطه همنشینی و جانشینی ویژهای برقرار است؛ از جمله آنکه مهمترین ارتباط، میان عقل و ایمان برقرار شده است. این نوشتار میکوشد چگونگی کاربرد عقل در قرآن و نیز مؤلفههای حوزه معنایی آن در جهانبینی قرآنی را بر اساس اصول زبانشناسی استخراج نماید.
خلاصه ماشینی:
"میتوان گفت از کندی تا ملاصدرا و حتی تا به امروز، فلاسفه اسلامی درصدد ایجاد هماهنگی نظریات فلسفی درباره عقل ، با جهان بینی قرآنی و اسلامی بوده اند؛ اما اینکه تا چه اندازه در این هماهنگی موفق شده اند جای بررسی بسیار دارد (به عنوان نمونه ر.
٣-٢- رابطه جانشینی در حوزه معنایی مسأله ترادف و استفاده آن در معناشناسی واژه ها، امری است که معمولا در فرهنگ دانش های مختلف اسلامی و در زبان شناسی مورد توجه قرار دارد.
بنابراین کاربرد فعلی عقل و اضافه لب و نهیه و حجر به ذو، ذی، اولوا و اولی و همچنین توجه به ویژگیهای انسان های صاحب خرد و اندیشه یعنی صاحبان و فاعلان خرد و تعقل کنندگان در آیات الهی، رساننده این معنا است که عقل ، قوه و نیرویی متعلق به انسان است و امکان کاربرد آن برای او، وجود دارد.
بنابراین انسان یکی از اصلیترین عناصر حوزه معنایی عقل در قرآن است که از کاربرد «فعلی» آن در این کتاب به دست میآید؛ یعنی در معنای این واژه به صورت فعلی که در قرآن استعمال شده است ، انسان هایی منظور میشود که چنین عملی انجام میدهند و مفهوم آن بدون در نظر گرفتن این همراهی، کامل نیست .
به عبارت دیگر، با بررسی این حوزه معناشناختی، متوجه این نکته میشویم که معنای عقل و به عبارت دقیق تر، تعقل در قرآن فراتر از معنای منحصر به این واژه در ٤٩ آیه بوده و به عناصر دیگری نیز مربوط میشود که جزء حوزه معناشناختی آن است ."