چکیده:
تولید پارچه و پوشاک در طول تاریخ ایران از اهمیت ویژهای برخوردار بوده است. به دلیل اهمیت منسوجات در حیات اجتماعی و اقتصادی مردم و نقش حفاظتی آن در مصون نگه داشتن بدن انسان در برابر عوامل طبیعی و اقلیمی و سپس برجسته شدن کارکرد اجتماعی و فرهنگی آن، این صنعت مورد توجه ایرانیان بود و در سدههای چهارم و پنجم هجری قمری نیز جایگاه برجستهای از جنبه اقتصادی (تولید و صادرات) پیدا کرد. این مقاله با هدف بررسی جایگاه صنعت نساجی ایران در سدههای ذکر شده، به روش کتابخانهای با واکاوی منابع مکتوب تاریخی و جغرافیایی، در صدد ارائة تصویری بسنده از مراکز تولیدی، انواع پوشاک و پارچهها و صادرات آن میباشد. یافتة پژوهش نشان میدهد که صنعت نساجی در این دوره از شکوفایی و رشد خاصی برخوردار بوده و وفور مراکز تولیدی در شهرهای مختلف، کمیت و کیفیت پارچههای تولیدی، رونق صادرات پارچه و پوشاک و توجه جغرافینگاران به این مقوله در نوشتههای خود، حاکی از این مدعا است.
خلاصه ماشینی:
سده های چهارم و پنجم هجری قمری از ادوار مهم تاریخی ایران در عرصه تولید منسوجات و پوشاک بوده است و این دوران را از نظر صنعت نساجی نسبت به ادوار دیگر برجسته ساخته است .
(مقدسـی، ١٣٦١: ٥٩٢؛ ابـن حوقـل ، ١٣٤٥: ١٢٢؛ اسـتخری، ١٣٦٨: ١٧١؛ حدودالعالم ، ١٣٦٢: ١٤٢؛ بارتولد، ١٣٧٥: ٣٩) پارچه های دیبای منیره در زمره خصایص ری ذکر شده است .
(مقدسی، ١٣٦١: ٢/ ٦٥٩) جامه های شـاپوری مشـهور بـوده (ابن حوقل ، ١٣٤٥: ٣٤) و در جنابه طرازهای٣ کتانی تجارتی و نیز طراز مخصـوص سـلطان که غیر از نوع تجارتی است میبافتند.
(ابن حوقـل ، ١٣٤٥: ٩٠؛ اسـتخری، ١٣٦٨: ١٥٨) صـاحب حدودالعالمـدر توصیف شهرهای آذربایجان و ارمینیه به تولید پارچه هـای پشـمی و پنبـه ای و شـلواربند و رنگ قرمز (قرمزدانه ) در این ناحیه اشاره کرده است .
(جیهـانی، ١٣٨٦: ١٨٧؛ مقدسـی، ١٣٦١: ٤٠٢/٢، ٤٧٧) فهرستی که جغرافینگاران درباره تولیدات نساجی نواحی گوناگون خـاوران، فارس، کرمان، خوزستان، آذربایجان و دیگر منـاطق بـه دسـت داده و در همـین مبحـث در شرح مراکز پارچه بافی از آنها یاد شد، در کنار سایر فرآورده های این شهرها همه به نواحی مختلف جنبه صادراتی داشته و گزارش آنها ذیل مبحث بازرگانی این مناطق آمده است .
٦. پوشاک رایج در سده های چهارم و پنجم هجری پوشاک که تولید و صادرات آن کالایی اقتصادی است اما یکی از نمادهای فرهنگی ایران در سده های چهارم و پنجم به شمار میرفت که حتی با تجارت آن سبب گرایش اقوام دیگر بـه نحوه پوشش ایرانی و در نتیجه فرهنگ ایرانی شده بود.