بازشناسی انتقادی چند گزارش شیخ صدوق درباره ی واقعه ی عاشورا مقاله

در میان گزارش های مورخان و محدثان اخبار عاشورا، گزارش های شیخ صدوق از این واقعه از آن رو شایان مطالعه و بررسی است که عمده گزارش برجای مانده از مقتل وی، مبتنی بر اخبار امامان معصوم علیه السلام، به ویژه امام صادق علیه السلام ، است. پژوهش حاضر پس از ارائه شرح کوتاهی از زندگی و شخصیت علمی شیخ صدوق، به نقد و واکاوی سندی و محتوایی خبری طولانی از امام صادق علیه السلام در باره واقعه عاشورا از ابتدا تا فرجام آن، می پردازد. شیخ صدوق این روایت را در مجلس سی ام کتاب «الامالی» خود از محمدبن عمر بغدادی و او از کتاب ابوسعید حسن بن عثمان بن زیاد تستری نقل کرده است. نتیجه بررسی سند این روایت حاکی از آن است که حسن بن عثمان بن زیاد تستری ـ که این خبر از کتاب او نقل گردیده - نزد اندیشمندان شیعه توثیق نشده و در منابع رجالی اهل سنت، به جعل حدیث و نسبت دادن احادیث دیگران به خود، متهم است. بررسی محتوایی این خبر، اشکالات و کاستی هایی را می نمایاند که انتساب این روایت را به امام صادق علیه السلام ، دشوار می سازد. افزون بر این، برخی از اخبار دیگر درباره این واقعه نیز که در مجالس دیگر کتاب مزبور آمده، نقد و بررسی شده است.

"گزارش کوتاه از میدان رفتن و نبرد و شهادت تنها نه تن از یاران امام( و سه تن از بنی‌هاشم (عبدالله بن مسلم، حضرت علی اکبر( و حضرت قاسم(): همچنین بر اساس این گزارش، نخستین کس از بنی‌هاشم که جنگید و شهید شد، عبدالله‌بن مسلم‌بن عقیل دانسته شده، درحالی‌که بر اساس منابع معتبر، نخستین کس حضرت علی‌اکبر( بوده است (بلاذری، 1417ق، ج 3، ص 406؛ دینوری، 1960، ص 256؛ طبری، 1387ق، ج 5، ص 446؛ ابوالفرج اصفهانی، 1374، ص 115؛ مفید، 1413ق، ج 2، ص 106). بنابراین، هرچند این گزارش و برخی گزارش‌ها ی دیگر، حاکی از زنده و سالم بودن اسب امام( تا آخرین ساعات نبرد روز عاشورا و حتی پس از شهادت آن حضرت است (ابن‌اعثم، 1411ق، ج 5، ص 115-116 و 118-119 ؛ صدوق، 1417ق، مجلس سی‌ام، ص 226؛ خوارزمی، 1418ق، ج 2، ص 37-38 و 40 و 42؛ سیدبن طاووس، 1383، ص 124)، اما این گزارش‌های بدون سند یا دارای ضعف سند، در برابر گزارش کهن، مسند و معتبر و مورد اعتماد ابومخنف توان تعارض و مقاومت ندارند. براین‌اساس، اگر هم بپذیریم که طبری همة اخبار ابومخنف دربارة واقعة عاشورا را به روایت هشام آورده است، اما نمی‌توان پذیرفت که هشام همة اخبار ابومخنف را در این باره آورده است؛ زیرا ناقل اخبار واقعة عاشورا از ابومخنف، تنها هشام کلبی نبوده و افرادی مانند نصربن مزاحم منقری، مدائنی و عمر سعد بصری نیز روایتگر اخبار ابومخنف بوده‌اند که برای نمونه، خبر یاد شده را نصربن مزاحم از ابومخنف نقل کرده و طبری آن را در تاریخ خود نیاورده است."