چکیده:
کودتای 28 مرداد از نقاط عطف تاریخ معاصر ایران است. درباره این رویداد تاکنون مقالات و کتابهای بسیاری نگاشته شده است. نوشتار پیشرو برآن است تا از منظری متفاوت به بررسی این رویداد بپردازد. یکی از نظریاتی که از سطحی کلان و براساس رویکردها و مبانی فرانظری انتقادی به پدیدههای اجتماعی، اقتصادی و سیاسی مینگرد نظریه «نظام جهانی» والراشتاین است. بر این اساس مطالعه کنونی در تلاش است تا با رویکردی تازه و در چارچوب این نظریه به تحلیل کودتای 28 مرداد بپردازد و بهطور خاص به این پرسش پاسخ دهد که آیا میتوان با استفاده از نظریه «نظام جهانی» وقوع کودتا و سقوط مصدق را تبیین کرد؟ به اعتقاد نویسندگان این مقاله براساس دو مولفه از نظریه والراشتاین، یعنی «حفظ رابطه استثماری» (حفظ نابرابری در عرصه جهانی) و «کنترل بر مواد خام» از سوی کشورهای مرکز و بهطور ویژه هژمون جهانی، میتوان چرایی وقوع کودتای آمریکایی- انگلیسی علیه مصدق را تبیین کرد. این مقاله ضمن بیانی کوتاه از نظریه والراشتاین، در دو قسمت جداگانه، دو مولفه یادشده را بر زمینههای کودتای 1332 تطبیق میدهد و وقوع کودتا را در چارچوب این نظریه تحلیل میکند.
خلاصه ماشینی:
"بر این اساس مطالعه کنـونی در تـلاش اسـت تـا بـا رویکردی تازه و در چارچوب این نظریه به تحلیل کودتـای ٢٨ مـرداد بپـردازد و بـه طـور خاص به این پرسش پاسخ دهد که آیا می توان با اسـتفاده از نظریـه «نظـام جهـانی » وقـوع کودتا و سقوط مصدق را تبیین کرد؟ به اعتقاد نویسندگان این مقاله براسـاس دو مؤلفـه از نظریه والراشتاین ، یعنی «حفـظ رابطـه اسـتثماری » (حفـظ نـابرابری در عرصـه جهـانی ) و «کنترل بر مواد خام » از سوی کشورهای مرکز و بـه طـور ویـژه هژمـون جهـانی ، مـی تـوان چرایی وقوع کودتای آمریکایی - انگلیسی علیه مصدق را تبیین کرد.
٣- زمینه های وقوع کودتا با توجه به دو مؤلفه مورد تأکید در نظریه نظام جهـانی مـی تـوان دلایـل سـقوط مصـدق را در تطبیق با تئوری والراشتاین در دگرگونی و تغییری رخ داده در چارچوب این دو مؤلفـه بررسـی کرد: - اختلال در ثبات عرضه نفت خام که کارویژه یک کشور پیرامونی است ؛ تغییـر رویکـرد اقتصاد ایران از اقتصاد مبتنی بر فروش مواد خام به اقتصاد بدون نفت .
نکته ای که پیش از بررسی زمینه های کودتا باید مورد توجه قرار داد این اسـت کـه خـروج تدریجی ایران از حوزه قدرت انگلستان پس از جنگ جهانی دوم براساس نظریه نظـام جهـانی والراشتاین قابل تبیین است .
این مسئله بیش از هر چیز اهمیت وافر استراتژیک ایران را نشان می داد، با ایـن کـه شـوروی بـا دولـت مصـدق بـه دلیـل ناخشنودی از سیاست های مبتنی بر موازنه منفی که ایران در پیش گرفته بود، همکـاری نکـرد و حتی ١١ تن طلای ایران را که می توانست در آن شرایط کمـک اقتصـادی مهمـی بـرای ایـران محسوب شود بازنگرداند، اما آمریکایی ها از نفوذ شوروی در ایران بسیار واهمه داشتند."